[FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Tanzimat Dönemi Tenkit Anlay[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]ı [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Çerçevesinde:[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]Z[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]İ[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]YA PA[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]Ş[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]A’NIN “[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]Şİİ[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]R ve [/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]İ[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]N[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]Ş[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]” MAKALES[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold]İ[/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]Özet[/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Ziya Pa[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]şa, Tanzimattan sonra, Bat[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]l[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]anlamda geli[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]meye ba[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]layan [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]edebiyat[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]m[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]z[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n ilk akla gelen isimlerinden biridir. [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]inasi ve Nam[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]k Kemâl gibi, Ziya[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Pa[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]a da, dü[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ünceleriyle yeni edebiyat[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n kurulu[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]una önemli katk[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]larda bulunmu[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]tur. Dil [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ve edebiyat[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]m[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]z hakk[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ndaki görü[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]lerini içeren ünlü “[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]iir ve [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]İ[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]â” makalesi, Tanp[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]nar’[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]deyimiyle, Ziya Pa[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]a’y[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]“Saf Türkçe cereyan[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n en büyük yol aç[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]c[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]lar[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ndan biri” [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]yapar.[/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,Italic]
[/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]Anahtar Kelimeler[/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Yeni Türk Edebiyat[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic], Ziya Pa[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]a, [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]iir ve [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]İ[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]â[/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]THE ARTICLE OF ZIYA PASHA “[/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]
[/FONT][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]Şİİ[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]R VE [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]İ[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]N[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]Ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]”[/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]Abstract[/FONT]
[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Ziya Pasha is one of the most famous names of our literature which began to [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]
[FONT=TimesNewRoman,Italic]develop parallel to western literature after Reforms. As [/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]inasi and Nam[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]k Kemal, Ziya [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]
[FONT=TimesNewRoman,Italic]Pasha had important contributions to the emerging of the new literature with his [/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]thoughts. As Tanp[/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]nar says, his article named “[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]iir ve [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]İ[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]â” includes his thoughts about [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]
[FONT=TimesNewRoman,Italic]our literature and language makes him “A pioneer of pure Turkish movement.”[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]
[/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,BoldItalic][FONT=TimesNewRoman,BoldItalic]Key Words[/FONT][/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]New Turkish Literature, Ziya Pasha, [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]Ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]iir ve [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]İ[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]â [/FONT][/FONT]1839’da ilan edilen Tanzimat, her şeyden önce, [FONT=TimesNewRoman,Italic]“sosyal tenkit”[/FONT]düşüncesinden doğmuş bir harekettir ve onunla başlayan yeni bir edebiyat anlayışı da, bu temel düşünceye dayanmaktadır. Dönemin kendi adlarıyla anılan ilk edebî okulunu meydana getiren Şinasi, Namık Kemâl ve Ziya Paşa’nın, çoğu kez birlikte yürüttükleri toplum, politika ve edebiyat üçgenindeki çalışmaların asıl amacı, Tanzimatın getirdiği dinamizmin halka açılma isteğidir. Onlar, düşüncelerini geniş kitlelere anlatmak için, Batı’daki gücünü yakından bildikleri gazeteciliğe yöneldiler. İmzalarını attıkları Türkçe ilk özel gazeteler, [FONT=TimesNewRoman,Italic]“tenkit dü[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]üncesi”[/FONT]ni beraberinde getirdi.
Türk edebiyatında, bir tür olarak tenkidin başlayışı şüphesiz ki,Tanzimattan sonradır.2 Batı kültürünü yakından izleyen Tanzimat dönemi
edebiyatçıları, 1860’lı yıllardan sonra, Türk edebiyatının yenileşmesi
gerektiğini açıkça savunmaya başladılar. Eski edebiyat anlayışının
ortadan kalkması gerektiğine yönelik bu tenkitlerin, bir başka deyişle,şiirde
eskiyi devam ettirenlerle yenilik taraftarları arasında geçen tartışmaların ana fikri, divan edebiyatının reddi ve buna karşılık Batı’daki örneklerine benzeyen yeni bir edebiyatın kurulması isteğidir.
Şinasi’nin, Agâh Efendi ile birlikte çıkardığı [FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Tercümân-[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]ı [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Ahvâl[/FONT][/FONT]’in
mukaddimesindeki; “ [FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]halk, kanuni vazife ile yükümlü oldu[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ğ[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]una göre, vatan[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]n yarar[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]için söylemek ve yazmak hakk[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]d[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic][FONT=TimesNewRoman,Italic]r[/FONT][/FONT]” düşüncesi, gazetenin bir tartışma ve tenkit ortamı hazırlamak peşinde olduğunu gösterir. Mukaddimenin metni için bk. [FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Yeni Türk [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Edebiyat[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]ı [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Antolojisi-I, [/FONT][/FONT](Haz. Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Birol Emil), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1974, s.511.
Bununla birlikte, Divan edebiyatında bir tenkit anlayışının varlığından söz etmek mümkündür. A.H. Tanpınar, Latifî ve Âşık Çelebi gibi şuara tezkirelerinde ve Şeyh Galip’in [FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Hüsn ü A[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]ş[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]k [/FONT][/FONT]mukaddimesinde görülen tenkitleri daha çok teknik dikkatler ve şahsî hükümler olarak değerlendirerek, bunları “şifahî tenkit” örneği kabul eder.
Kenan Akyüz de, bu döneme ait yalnızca yazı tekniğinden bahseden tenkitlerin,Arap ve Fars edebiyatlarındaki kaideleri anlatan eserlerin tercümesine dayandığını kaydetmektedir.
Ziya Paşa’nın “Şiir ve İnşâ” Makalesi 183 Şinasi’nin, [FONT=TimesNewRoman,Bold]Ruznâme-i Ceride-i Havâdis’te [/FONT]Said Çelebi ile giriştiği “Mes’ele-i Mebhûsetün Anha” tartışması, dönemin tenkit sahasındaki ilk örneği kabul edilir. Burada, dil ve edebiyatımız hakkındaki bazı görüşlerini ifade eden Şinasi’nin, bu türdeki en önemli çalışması, Fatin tezkiresinin yeni bir baskısını yapma girişimidir.
Tenkidin edebî yenilik dönemindeki asıl temsilcisi ise Namık Kemâl’dir.
O, gazete ve dergilerdeki sosyal ve siyasî nitelikli hemen her yazısında,
dönemin koşullarını irdeler ve çözüm yolları üretir. Edebî tenkitlerini de,
makale, kitap, mukaddime ve mektup yazdığı her fırsatta dile getirir.4
“Lisân-ı Osmânînin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir” adlı
yazısı, düşüncelerini derli toplu vermenin ötesinde, yeni edebiyatın ilk
bildirisi sayılabilir. Bu makaleye Bahâr-ı Dâniş, İntibâh ve Celâl
mukaddimelerindeki görüşlerini de eklemek gerekir. Namık Kemâl,
Tahrîb-i Harâbât ve Takib’i bütünüyle tenkit için kaleme alır. İrfan
Paşa’ya mektup ve Mes-Prison Muâhezenâmesi’nin de girdiği bu daire,
Ebüzziya, Hâmid, Ekrem ve Sezai Beylere yazdığı mektuplarla oldukça
genişler. Harâbât tartışmasında [FONT=TimesNewRoman,Italic]“menfûr-[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı [/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]tabiat” [/FONT]olarak nitelediği divan
edebiyatını, karşı bir tavırla, [FONT=TimesNewRoman,Italic]“edebiyât-[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı [/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]sahîha” [/FONT]adına reddeden Namık
Kemal’in bu hacimli eserine karşılık, Ziya Paşa, aynı hedefe tek hamlede,
“Şiir ve İnşâ” makalesiyle gitmek isteyecektir. 1829’da doğan ve hayatının 41 yılını Tanzimat’ın getirdiği değişiklik ve yenilikler içerisinde geçiren Ziya Paşa dönemin [FONT=TimesNewRoman,Italic]“ikilik”[/FONT]ruhunu mizacında olduğu gibi, fikrî ve edebî şahsiyetinde de bütünüyle yaşamıştır. Hakkındaki değerlendirmelerde bu durumu göz önüne almak,edebiyat tarihindeki yerini tespit etmek bakımından büyük önem taşır. Edebî şahsiyeti eskiye bağlılıkla yeniye taraftarlık arasında gidip gelen Terci-i Bend şairi, bu yüzden divan şiirinin son temsilcilerinden biri olarak kabul edildiği gibi, yeni edebiyatın da kurucuları arasında sayılır. Doğrusu, kendi kuşağı içerisinde klasik edebiyata en sadık kalanlardan biri olarak Ziya Paşa’yı, bir divan şairi gibi değerlendirmek ve bunun yanında edebî yeniliğin ilk döneminde oynadığı rolün hakkını vermektir.İsmail Habib’in dediği gibi. Avrupa’ya gitmeden önce koyu bir [FONT=TimesNewRoman,Italic]“edebiyât-[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı [/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]kadîme mün[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]îsi” [/FONT]olan Ziya Paşa, “Şiir ve İnşâ”da ileri
sürdüğü fikirleriyle zamanının ilerisinde düşünen bir adam olduğunu
göstermiştir. Ziya Paşa, küçük yaşta şiire başladığını Harâbât mukaddimesindeanlatırken, ilk şiir zevkini, lalasının tesiriyle Âşık Ömer, Âşık Kerem ve Âşık Garib’i okuyarak aldığını söyler. Kaya Bilgegil, şairin, muhitiyle
yakından ilgili olarak, şiir zevkinde bir değişim yaşadığını düşünmektedir.Nitekim, Sadâret Mektûbî Kalemi’ne memur olduğunda,
Ziya Bey’in aynı dairede çalışan tezkireci Fatin Efendi’den aruz dersleri
aldığını [FONT=TimesNewRoman,Bold]Emil [/FONT]mukaddimesinden öğreniyoruz.Divanlar okumaya
başlayan ve bu yüzden âşık edebiyatına duyduğu ilgiden uzaklaşarak,
Ziya Paşa’nın “Şiir ve İnşâ” Makalesi 185 klasik edebiyata yönelen
şairin inşâsı da, yine Kaya Bilgegil’e göre, bu Kalem’de bulunduğu sırada gelişmiş olmalıdır.Bu görevi sırasında Ziya Bey, dönemin büyük münşîleri ve şairleriyle tanışır, zamanın “harâbât” âlemlerine iştiraki ile şöhret kazanır.Hayatının ilerleyen yıllarında Mabeyn’e kâtip olur, Fransızca öğrenerek Batı edebiyatını yakından tanımaya başlar. Yeni Osmanlılar Cemiyeti toplantılarının haber alınması üzerine Kıbrıs Mutasarrıflığı ile İstanbul’dan uzaklaştırılmak istenir.Ancak Ziya Paşa, Namık Kemâl ile birlikte Paris’e firar eder. Süleyman Nazif’in deyimiyle, iki dost, bir süre sonra geçtikleri Londra’da,Cemiyetin yayın organı [FONT=TimesNewRoman,Bold]Hürriyet [/FONT]gazetesini çıkararak siyasî mücadelelerini sürdürürler. Ziya Paşa, ünlü “Şiir ve İnşâ” makalesini
burada, [FONT=TimesNewRoman,Bold]Hürriyet’[/FONT]in[FONT=TimesNewRoman,Bold], [/FONT]7 Eylül 1868 tarihli 11. sayısında yayınlar.
“Şiir ve İnşâ” makalesine, niçin böyle bir konuyu ele aldığını
açıklayarak başlayan Ziya Paşa, o günün şartlarında eğitim görmenin
nazım ve nesirde güzel yazmayı öğrenmekle aynı anlama geldiğini
belirtir. Ziya Paşa öncelikle şiirin genel bir tanımını yapar: Şiir, [FONT=TimesNewRoman,Italic]“kelâm-[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,Italic]mevzûn” [/FONT]dur; yani vezinli sözdür. Bunun yanısıra, sonradan ortaya
çıktığını söylediği, kafiyeye değinir ve eski Yunanlıların, yalnız vezni
esas alarak kafiyeye önem vermediklerini ifade eder. Bu noktada Ziya
Paşa, şiir sanatını, eski Yunan ve Latin edebiyatlarına kadar giderek,
kaynağından ele almak istemektedir. Yine ona göre, şiir, her toplumda
görülen tabiî bir sanattır ve bütün milletlerin kendi özelliklerini yansıtan
şiirleri vardır. Bu düşünce çerçevesinde sözü Osmanlı şiirine getiren Ziya Paşa,[FONT=TimesNewRoman,Italic]“Osmanl[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]lar[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]n [/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]iiri nedir?” [/FONT]sorusunu sorar ve ardından sıralar: [FONT=TimesNewRoman,Italic]“Necâti,[/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,Italic]Bâki, Nef’i divanlar[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]nda görülen, aruzun çe[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]itli kal[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]plar[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]yla yaz[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]lm[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş [/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]kasideler, gazeller, k[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]t’alar ve mesneviler midir? Yoksa Hoca ve Itrî gibi[/FONT]
[FONT=TimesNewRoman,Italic]musiki[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]inaslar[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]n besteledikleri Vâs[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]f ve Nedim’in [/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ş[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ark[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]lar[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı [/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]m[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]d[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]ı[/FONT][FONT=TimesNewRoman,Italic]r?” [/FONT]Bu
saydıklarının hiç birini Osmanlı şiiri olarak kabul etmeyen Ziya Paşa,
Osmanlı şairlerinin İranlıları, İranlıların da Arapları taklit etmeleri
yüzünden ortaya melez bir şey çıktığını söyler. Hatta, Osmanlı şairlerini
kendi şiirimizi geliştirmeyi hiç düşünmedikleri için suçlar. Ziya Paşa’nın şiirle ilgili düşüncelerindeki iki yanlışlık açıkça görülmektedir: Bunlardan ilki, karşı çıktığı şarkı formuyla ilgilidir. Bilindiği gibi, şarkı, divan edebiyatında Türk şairleri tarafından geliştirilmiş millî bir nazım şeklidir. Üstelik, burada, kronolojik bir hata da söz konusudur. 14 ve 15. yüzyıllarda yaşamış olan Hoca Abdülkadir Meragi ile 18. yüzyıl başında ölen Itrî’nin, kendilerinden çok sonra gelen Vâsıf ve Nedim’in şarkılarını bestelemeleri mümkün değildir. İkincisi, Osmanlı şairlerinin İranlıları, onların da Arapları taklit ettiklerini
söyleyen Ziya Paşa, aynı coğrafyada bulunan milletler arasında kültür
ve sanat alanlarında alış veriş olabileceği gerçeğini görmezlikten
gelmiştir.Ziya Paşa, nesirdeki durumun da, aynı şiirdeki gibi olduğunu
belirtir. Feridun, Veysî ve Nergisî’nin eserlerinde ve başka hatırı sayılır
münşeatlarda üçte bir Türkçe kelime bulunmadığı görülür. Süslü bir ifade
tarzıyla kaleme alınan bu eserleri, Kamus ve Ferheng gibi iki büyük
sözlüğe bakmadan okumak, hatta ders çalışır gibi zihin yormadan
anlamak oldukça zordur. Kısaca, eski şiirimiz gibi, eski nesrimizin de
anlaşılması güçtür. Babıâli’deki yazışmaların, anlaşılmaz ibarelerle
doldurulduğundan şikayet eden Ziya Paşa, bunun suçunu, ağır bir dille
hitap ederek, kâtiplere yükler. Bu arada, eski ve yeni nesri karşılaştıran
Ziya Paşa, eski nesirde Arapça kelimeler ve hatalı ibareler bulunmakla
birlikte iyi-kötü bir anlam çıkarıldığını kabul eder. Şimdi ise, ferman,
mektup vd. resmî yazışmalarda öyle cümleler görülür ki, asıl anlamın ne
olduğu belli değildir. İşin garip tarafı, anlaşılmayacak ifadeler
kullanmanın [FONT=TimesNewRoman,Italic]“hüsn-i kitâbet” [/FONT]ten sayılmasıdır. Nazım ve nesrin bu
duruma gelmesini, 19. yüzyıldan öncesine dayandıran Ziya Paşa,
Nihad Sami Banarlı, [FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Resimli Türk Edebiyat[/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]ı [/FONT][/FONT][FONT=TimesNewRoman,Bold][FONT=TimesNewRoman,Bold]Tarihi, [/FONT][/FONT]s. 872’nde bu iki noktaya temas etmektedir.Ziya Paşa’nın “Şiir ve İnşâ” Makalesi 187
Osmanlının kuruluşundan beri, dilde taklit hatasına düşüldüğü görüşünü
yineler ve Anadolu’da yetişen bilginlerin bu konuda gereken ilgiyi
göstermediklerinden yakınır. Dilin, belirli kurallarına bağlanmayıp, eline
kalem alan herkesin keyfince kullanımına bırakıldığı yerde, devlet
işlerinin nasıl aksadığına dair çarpıcı örnekler verir.Nesir konusunda Ziya Paşa’yı asıl hayrete düşüren, bizde yazı bilmekle kâtipliğin birbirinden farklı olduğudur. Başka dillerde söz konusu bile olmayan bu durum, bize gelince değişir. Kâtip olabilmek için, yazıyla birlikte birçok şey daha bilmek gerekir. Öncelikle Türkçe imlâ bilinmelidir, ancak en güç şey budur. Çünkü, zamanında, dilimizin bir sözlüğü hazırlanmadığı gibi, başka dillerden alınan kelimeler az çok değiştirilerek kullanılmış, imlâyı öğrenmek isteyenler bunlardan hangisine uymak gerektiği konusunda şaşkınlığa düşmüştür. Son yirmi yıl içinde, Bâbıâli’deki memurların her biri canlı bir sözlük olmak hevesine kapıldığı için, kimisi (yâ) ile “bildirir”, kimisi (yâ)sız “bldrr” yazmaya başlamışlar, bu durum küçük kâtipleri daha da şaşkına çevirmiştir.
Türkçe imlâdan başka, Arapça-Farsça imlânın da bilinmesi
gerektiğini işaret eden Ziya Paşa, son olarak memurların Kalem’lerinde
birkaç yıl çalışıp deneyim kazanmalarının önemini vurgular. Bu
yapılmadıkça gerçek anlamda yazmanın, Paşa’nın deyimiyle, “idügine”yi
“olduğuna” ya bağlamanın yolu bilinemez.İşte bütün bu nedenlerden dolayı, gerek şiirimiz ve gerekse nesrimiz son derece geri kalmıştır. Yazı tarzının kötülüğü yüzünden,büyük eserlere imza atan kişilerin çoğu, Kalem’lerindeki görevlerini tam anlamıyla yapamamış; Âli gibi, Müşfik gibi birçok cevher, kendilerine lâyık olan saygıyı göremeyerek, kimi delirmiş, kimi de içkiyle ömrünü yitirmiştir. Bu durumda, normal ölçüde ve kendimize ait bir şiir ve nesrin var olduğunu söylemek doğru değildir.
Oysa Ziya Paşa’ya göre, bizim kendimize özgü bir şiirimiz ve nesrimiz vardır. Bu şiir ve nesir, taşrada ve İstanbul’da halk arasında hâlâ olduğu gibi durmaktadır. Bizim şiirimiz, divan şairlerinin ölçüsüz diye beğenmedikleri avâm şarkıları ve taşrada çöğür şairleri arasında “deyiş”,“üçleme” ve “kayabaşı” diye anılan manzumelerdir. Bize özgü nesrimiz de Kamus adlı Arapça sözlüğü Türkçe’ye çeviren Mütercim Âsım’ın izlediği rahat ve temiz yazış tarzıdır. Yine bize özgü şiir odur ki, şair,azıcık düşündükten sonra, kendini zorlamadan hemen o anda kırk elli beyit yazabilmelidir. Millî yazarlık odur ki, eli kalem tutan bir kimse düşüncelerini iyi-kötü kâğıt üzerine geçirebilmelidir.
Ziya Paşa, makalesini şu gerçeği dile getirerek bitirir: Şiir ve
nesirdeki bütün bu eksiklikleri gidermek için, tabiî olmak ve kendimize
yönelmek gerekir. Başlangıçta belirttiğimiz gibi, Tanzimat, bir anlamda
halka iniş hareketi idi. Ziya Paşa’nın “Şiir ve İnşâ”daki halk şiirinden faydalanmak gerektiği görüşü, hareketin temel düşüncesine uygun düştüğü gibi, “halkın anlayabileceği dilin kullanılması” ilkesine de işaret eder.
Nitekim, Tanpınar’ın, Namık Kemâl’den sonra Türkçe üzerinde ikinci
büyük düşünüş kabul ettiği “Şiir ve İnşâ” makalesi, Ziya Paşa’yı “Saf
Türkçe cereyanının en büyük yol açıcılarından biri”14 yapar. Bununla
birlikte, Ziya Paşa’nın “Şiir ve İnşâ”dan yedi yıl sonra, Avrupa’dan
döndüğü zaman kaleme aldığı Harâbât mukaddimesinde, önceki
düşüncelerine temas etmeyerek divan edebiyatını ön plâna çıkarışı,
yukarıda değindiğimiz, bütünüyle yaşadığı Tanzimat’ın “ikilik” ruhundan
kaynaklanır. Kısaca, farklı zamanlarda ifade ettiği dil ve edebiyatımızla
ilgili görüşlerindeki bu zıtlıklar, ne Ziya Paşa’nın ne de “Şiir ve İnşâ”
makalesinin öneminden bir şey kaybettirmez.
