Aöf 16. -19. Yüzyıllar Türk Dili 3.Ünite Ders Notları

tremendous

Forum Yöneticisi
Katılım
11 Ara 2012
Mesajlar
1,781
Tepkime puanı
8
Puanları
0
Bölüm:
MEZUN
Şehir:
İstanbul
Aöf 16. -19. Yüzyıllar Türk Dili 3.Ünite Ders Notları

  • İMLA
Turkceyi yazıya gecirmede en uzun sure kullanılan alfabe, Arap kokenli Turk alfabesidir.

Arap alfabesinde unsuzlerde, konuşma cihazındaki birbirine yakın cıkış noktalarına gore ceşitlenen bir bolluk vardır; /h/, /k/, /s/, /z/ fonemleri birden fazla işaret ile karşılanmaktadır.
Turkce ise, ses yapısı bakımından Arapcanın aksine unluler uzerine kurulmuştur. Turkcede unsuzlerin cıkış noktalarına gore ayrı ayrı işaretlerle gosterilmesine gerek yoktur.

Turkcenin sekiz unlusune karşılık Arapcanın uc unlusu vardır.
Arap imlasında kısa unluler gosterilmez, sadece uzun unluler gosterilir.

Unlulerin coğu kez yazılmaması veya yazılışlarında birliğin bulunmaması Turkce kelimelerin okunuşlarını gucleştirmiştir. Bu sorunu cozmek icin kullanılan harekeler de Turkcenin unlulerini tam
olarak karşılamamıştır. Cunku bu unlu işaretleri unlunun sadece “duzluk/yuvarlaklık” ozelliğini gosterir; “onluk/artlık, genişlik/darlık” gibi ozelliklerini gostermez.

Arap harfli metinlerde hareke kullanımı 15-16. yuzyıllardan sonra yok denecek kadar azalmıştır.
Arap harfli alfabe değişmeye başlayan telaffuzları tam olarak yansıtmaz. Halka bilgi vermek icin yazılan veya mustensihler tarafından coğaltılan eserlerde belli bir oranda, telaffuz ozelliklerini gorülür ; fakat bu telaffuz ve uyumlu yazılışlar bile standart imlanın baskısıyla değişir. Bilhassa /ı/, /i/ sesleri ile biten ve “ye” harfi ile yazılan eserlerde durum boyledir.

ARAP HARFLİ VE ÇEVİRİYAZILI ESERLER

v Arap alfabesi fonetik bir alfabe değildir ve bu alfabe ile Turkcenin sesleri tam olarak gosterilememiştir..
v Değişmeye başlayan şekiller ve telaffuz ozellikleri ya Seyahatname gibi konuşmayı yansıtan eserlerde ya da yabancılar tarafından Latin, Grek ve Ermeni alfabeleri ile yazılan ceviriyazılı eserler denilen gramer ve sozluklerde gorulür.

v Bu eserlerin en onemlileri (yazarlarının adlarıyla) şunlardır:
a) Molino (Mol.): Latin harfleri ile basılan eser İtalyanca-Turkce sozluktur. Hem Turkce kelimeler hem de Arapca ve Farsca kelimelerin konuşma dilindeki şekillerini gosteren onemli bir eserdir.
b) Parigi (Par.): Harekeli Arap harfleri ile yayımlanan eser İtalyanca-Turkce bir sozluktur.
c) Meninski (Men.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1680 yılında yayımlanmış bir sozluktur. Madde başları Arap alfabesi ile verilmiş, sonra yanlarında Latin harfleri ile telaffuzu gosterilmiştir.
d) Viguier (Vig.): Latin harfleri ile 1790 yılında Fransızca yazılmış ayrıntılı bir gramer kitabıdır.
e) Carbognano (Car.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1794 yılında yazılmış bir gramer kitabıdır. Telaffuzda meydana gelen değişmeler Latin harfleri ile gosterilmiştir.
f) Binachi (Bia.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1843 yılında yazılmış Fransızca-Turkce sozluktur. Latin harfleri ile Turkce ve alınma kelimelerin telaffuzları gosterilmiştir.

v Çeviriyazılı metinler Latin, Grek ve Ermeni gibi Arap alfabesinden farklı alfabelerle yazıldıkları için Arap harfli imlada açıkça görünmeyen bazı sesleri bu metinlerde görmek mümkündür.


FONOLOJİ

v ÜNLÜ UYUMLARI = > Osmanlı Turkcesinde dil uyumu buyuk oranda vardır. Dudak uyumu ise 17. yuzyıla kadar Eski Anadolu Turkcesindeki gibi yoktur.

Dil Uyumu

v Kelime Tabanlarında Dil Uyumu = > Dil uyumu artlık ve onluk ozelliği taşıyan bazı harfler sayesinde tespit edilebilir. Kaf ( ق), tı ( ط), sad ( ص), elif ( ا), medli elif ( آ), ha ( ح), hı ( خ) ve zı ظ) ) harfleri kelimenin art unlulu; te ( ت) sin ( س), kef ( ك), he ( ه) ve ze ( ز) kelimelerin on unlulu okunması konusunda yol gostericidir.

v Türkçe Kelimelerde Dil Uyumu = > Klasik Osmanlı Turkcesi doneminde bu uyum vardır, fakat uyuma aykırı ornekler de gorulür: inanmak, şişman.
v Turkiye Turkcesinde dil uyumuna bağlı olmayan elma, kardeş, hani, hangi, dahi gibi kelimelerin alma, kardaş, karındaş, kangı, kankı, dahı gibi dil uyumuna bağlı şekilleri Seyahatname ve Risale-i Garibe gibi konuşmayı yansıtan Arap harfli metinlerde ve Molino, Meninski ve Viguier gibi Latin harfli metinlerde gorulur.

Alınma Kelimelerde Dil Uyumu

v Alınma kelimeler ses yapısı bakımından dil uyumuna uygun hale gelirler.
v Arap harfleri ile yazılan bir kelime tabanındaki dil uyumu kelimeden sonra getirilen ve artlık-onluk ozelliği taşıyan {+cıgaz}, {+cigez}; {+cık}, {+cik}; {+lık}, {+lik}, {+luk}, {+luk} gibi ekler sayesinde tespit edilir.

v Şimdi aşağıdaki alınma kelimeleri hem Arap harfli hem de ceviriyazılı metinlerde dil uyumu bakımından inceleyelim:

v Avret : Arapcadan alınan avret kelimesinin, {+cık} ekini alıp avratcık ( عورتجق ) şeklinde yazılması, kelimenin o donemde toplumun dil uyumuna bağlı olarak soylendiğini gosterir. Avret kelimesi Molino’da avrat/avret; Meninski’de ise avret şeklindedir.

v haste: Farscadan alınan hasta kelimesi, Arap harfli metinlerde asli imlası ile ( (خسته yazılmıştır. Fakat kelimenin metinlerde {+cıġaz} ( خسته جغز ) ve {+lık} ( خسته لق ) gibi art unlulu ekleri alması dil uyumuna bağlandığını gosterir. Kelime Molino’da hasta; Meninski’de ise haste/hasta gibi farklı şekillerde kaydedilmiştir.

v Bu kelimelerin asli şekilleri okumuş kişiler tarafından, dil uyumuna bağlanmış şekilleri ise halk arasında kullanılan şekillerdir.
v Molino, Parigi, Meninski, Viguier, Carbognano ve Bianchi gibi metinlerin verileri pek cok alınma kelimenin dil uyumuna bağlı olduğunu gosterir. Bu uyumlu kelimelerin bir kısmı Evliya Celebi’nin Seyhatnamesi’nde dil uyumuna bağlıdır :


Eklerde Dil Uyumu

v Klasik Osmanlı Turkcesinde eklerin bir kısmı dil uyumuna bağlı, bazı ekler ise uyumsuzdur.
v Şu ekler Klasik Osmanlı Turkcesinde dil uyumuna aykırı olarak da kelimelere eklenebilir: {-AcAK}, {-AK}, {-ArAK}, {+CAgAz}, {+CAK}, {+CIK}, {+CUGAz}, {-DUK}, {-gIl}, {-(X)K}, {+lXK}, {-mAK}.

v Alınma kelimelerdeki dil uyumuna aykırı telaffuz kararsızlıkları, /c/ foneminin on damaksıllaştırıcı etkisi ve ağız ozellikleri sebebiyle ortaya cıkmaktadır: dutacek, olacek; boġcacigez, caŋcigez, copcigez; akcıġaz, kapucıġaz; bayırcik, kocacik; depecıķ, derecıķ, semizcıķ; uyugen; surġu; bekcilıķ, acılik, yavuzligile; tįzlıķ; ozlemaķ, itmaķ; toġdugi; gelduġı, isteduġı, olıgelduġı.

DUDAK UYUMU

Kelime Tabanlarında Dudak Uyumu

v Arap harfleri ile yazılmış metinlerde “otre ـُ, “esre” ـِ, “ustun” ـَ gibi harekeler yardımı ile dudak uyumunu tespit etmek, dil uyumuna gore daha kolaydır. Harekenin bulunmadığı metinlerde ise dudak uyumu ancak “vav " و", “ye " ى" gibi harfler sayesinde tespit edilir.
v Klasik Osmanlı Turkcesinde onceleri kelime tabanlarında dudak uyumu yoktu: altun, bıldurcın, calu, delu, eyu, gumiş, incu, kendu, ordı, obir, pusı, suri, uyuķı, yavru.

v 17.yuzyıldan itibaren ise bazı kelimeler uyumlu ve uyumsuz olarak metinlerde yer alır: arkırı / arkurı, bitun / butun, demur / demir, eruk / erik, kıraġı / kıraġu, koŋşı / koŋşu, kurı / kuru, ortu / orti, pusu / pusı, saru / sarı, toġru / toġrı, tutı / tutu.

v 17. yuzyılda yazılmış bir ceviriyazılı metin olan Meninski, son seste ى ile yazılan bazı kelimeleri و ile kaydetmiştir: arkuru ارقورو / arkırı ارقيرى , buzaġı بوزاغى / buzaġu . Bu da konuşma dilinde bazı kelimelerde dudak uyumunun bulunduğunu gosterir.

v Viguier ve Bianchi’de ikili şekiller gorulur: aşurı-aşırı, icun-icin, kapu-kapı; bınarbunar-punar, borı-boru, delu-deli, utu-uti.

Eklerde Dudak Uyumu

v ETT’de dudak uyumu yoktu. Bu uyum, Osmanlı Turkcesi doneminde bazı eklerde 16. bazılarında 17. yuzyılda tekrar gelişmeye başlamış ve 18. yuzyılda tamamlanmıştır.
v 17. yuzyıl, eklerin buyuk bir kısmının hem duz hem de yuvarlak unlulu tabanlardan sonra uyumlu şekillerinin gorulmeye başladığı donemdir.

v Eklerde dudak uyumu eklerin duz ve yuvarlak unlulu olmalarına gore iki ana başlıkta incelenir:

1.Düz Ünlülü Ekler

v Bu eklerden {+CI} isimden isim yapma eki ( جى +), {-DI} gorulen gecmiş zaman eki ( دى -), {+(s)I} teklik 3. şahıs iyelik eki ( سى +), {+I} yukleme hali eki ( ى+), {-IcI} fiilden isim yapma eki ( يجى -( ve {+IncI} ) نجى +( isimden isim yapma eki gibi ekler Arap harfli imlada hep “ye ( ى)” harfi ile yazılmıştır. Bu sebeple Arap harfli imla bu eklerdeki dudak uyumunu gizlemiştir.

v Bazı harekeli Arap harfli metinlerde bu eklerin dudak uyumuna bağlı şekilleri imlaya yansımıştır: كوُزْجوُسىِ gozcusi, كوُرْدُلَرْ gorduler, كوُكْلُنىِ gonluni, قوُقوُسُنْدَنْ kokusundan, صوُروُجُسُنْ sorucusun. Orneklerde dudak uyumuna bağlı olan ekler ic seste kalan eklerdir.

v Duz unlulu ekler dudak uyumuna en son bağlanan ekler olarak kabul edilir. Bunun sebebi de eklerin “ye ( ى)” harfi ile yazılmalarıdır. Yukleme hali eki Arap harfli metinlerin tamamında duz unluludur, Arap harfli imlada hep “ye ( ى)” harfi ile yazılmıştır.

v Ceviriyazılı metinler, yukleme hali ekini Arap harfleri ile “ye ( ى)” şeklinde gosterirler ama Latin harfli kısımda eki dudak uyumuna bağlı olarak verirler: Viguier: sozunu; Carbognano: بلبلى bulbulu, قاپويى kapuyu; Mirza Kazım Bek: بونى bunu, اوغلمزى oğlumuzu.

v Ceviriyazılı metinlerde duz unlulu ekler dudak uyumuna buyuk oranda bağlıdır.
v Molino’da duz unlulu ekler bir iki ek haric dudak uyumuna bağlı değildir: odunci, gordi, uci - ustune, suyı, curudici - donuci, dordinci.
v Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: yolcu, yurudu, kuyusu, okuyucu, otuzuncu.
v Viguier’de dudak uyumuna bağlıdır: oduncu, duşdu, otuzunu, gorucu, dokuzuncu.

v Duz unlulu ekler, 17. yuzyılda dudak uyumuna bağlanmaya başlamış, uyum 18. yuzyılda tamamlanmıştır.

v 18. yuzyıldan itibaren butun duz unlulu ekler Arap harfli imlaya yansımasa da dudak uyumuna bağlanmıştır.

2.Yuvarlak Ünlülü Ekler

v Yuvarlak unlulu ekler Osmanlı Turkcesinde genellikle “ و” ile, bazı harekeli metinlerde ise “ وُ” veya “ ـُ” ile yazılan eklerdir.
v Bu eklerin bir kısmı Arap harfli imlada “ و” harfi ile yazılan {+ArU} yon eki ( ارو +), {-GU} fiilden isim yapma eki ( غو +), {+lU} isimden isim yapma eki ( لو +), {-U} fiilden isim yapma eki ( و+), { -DUK} sıfat-fiil eki ( )+ ,دوق+ دوك {-DUr-} fiilden fiil yapma eki ( دور +), {-sUn} teklik 3. şahıs emir eki ( سون +( , {-Up} zarffiil eki ( وب -), {-(U)r} geniş zaman eki ( ور -) ve {-(U)r-} fiilden fiil yapma eki ( ور -( gibi eklerdir.
v Bir kısım yuvarlak unlulu ekler ise “ و” harfi ile yazılmasalar da ETT’de ve bazı harekeli Osmanlı Turkcesi metinlerinde “ ـُ” ile gosterilen {-AlUm} emir kipi teklik 1. şahıs eki( الم +( , {+CUK} isimden isim yapma eki ( جوق+ جوك +( , {+CUGAz} isimden isim yapma eki ( جغز+ جكز +( , {+nUŋ} ilgi hali eki ( نك +( ve {+sUz} isimden isim yapma eki سز( +)gibi eklerdir.

v Duz unlulu eklerde olduğu gibi yuvarlak unlulu eklerde de eklerin dudak uyumuna bağlı şekilleri bazen Arap harfli imlaya yansımıştır: يوقارى yukarı, سوكيلى sevgili, باليقلى balıklı, يازى yazı, ويرديكى virdigi, بيلديردى bildirdi, اليب alıp, كيِدهَ gidelim, اوُغْلاَ قْجنِْ oğlancık, ب يِريِنِكْ birinin.
v Ceviriyazılı metinlerde yuvarlak unlulu eklerin dudak uyumuna bağlı şekilleri Arap harfli metinlere gore daha acık ve daha cok kaydedilmiştir:
v Molino’da yuvarlak unlulu eklerin hem dudak uyumuna bağlı hem de ikili şekilleri gorulur: iceri, kavuşdiği, sevgi / sevgu, datlı / datlu, bildirmek / bildurmek, elcigez, kuşcugaz, dutalım.
v Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: ileri, sevdiğim, eritdir-, sevsin, atlı, oglanıŋ, eriyip.
v Viguier’de yuvarlak unlu ekler dudak uyumuna bağlıdır: dışarı, bildiyim (bildiğim), kazdıkları, usandır-, atsın, adalı, cakşırlı, adanın, edip.

Ünsüz Benzeşmeleri

v Arap harfli imla belirli kurallara dayanır ve bu imla konuşmadaki butun sesleri gostermez.
v Metinlerde kelime ici ve eklenmede genellikle tonlu unsuzler yazılır , tonsuz unsuzler yazılmaz. Tonsuz unsuzler kelime tabanlarında son sesde gorulurken ekleşmede ilk unsuzler cok tonludur.
v Arap harfli imlada د, ج, ك gibi harfler, tonsuz unsuzlerden sonraki unsuz uyumunu gizlemektedir.
v Arap harfli metinlerde kelime tabanlarında ve eklerde unsuz benzeşmeleri şoyle incelenir:

Kelime Tabanlarında

a) Tonlu unsuzlerden sonra: -lc- : kolcak قولجق , -lc- : alcak آلچق , -lg- : golge , كولكه -lk- : dilki دلكى , -nc- : incu اينجو , -nc- : sancmak صنچمق , -ng- : uzengi اوزنكى , -nk- : tufenk توفنك , -rc- : bıldurcın بلدرجن , -rc- : burcak بورچق , -rg- : gurgen گورگن , -rk- : arka ارقه , -rd- : bogurdlen بوكوردلن , -rt- : bogurtlen بوكورتلن , -yk- : toykar . تويقار

b) Tonsuz unsuzlerden sonra: -kc- : okce اوكچه , -pc- : kopca , -st- : istemek استمك -şk- : başka . باشقه

v Alınma kelimeler Osmanlı Turkcesinde orijinal imlaları ile yazıldığı icin unsuz uyumuna bağlı değildirler.
v Az sayıda alınma kelimenin unsuz uyumuna girdiği ceviriyazılı metinlerde gorulmektedir: Molino: espab, iptida, ispat. Parigi: renc-per پَرْ� رَنج , makpere مَقْپَرهَ , nispet نِسْپَتْ , meskur مَسْكوُرْ . Carbognano: iptida, işkuzar. Viguier: esbab / espap, ibdida / iptida.

Eklerde

v Arap harfli metinlerde unsuz uyumuna konu olan ekler ilk unsuzlerine gore C, D ve G sınıfı olmak uzere uc başlıkta incelenebilir.
v Bunlardan C ve D sınıfı ekler Arap harfli metinlerde ج ve د ile yazılmıştır.
v G sınıfı ekler ise on unlulu tabanlardan sonra ك, art unlulu tabanlardan sonra ise ق ve غ ile yazılır. Bu sebeple on unlulu tabanlardan sonra ك harfinin /k/ veya /g/ unsuzlerinden hangisini karşıladığı acıkca tespit edilemez.
v Arap harfli metinlerde C, D ve G sınıfı eklerin tonsuz tabanlardan sonra az sayıda ت چ ,ك , ile yazılan şekli gorulmektedir.
v Ceviriyazılı metinlerde unsuz uyumuna bağlı daha fazla ornek vardır: bunlar ;

v C Sınıfı Ekler = > Molino: rakamci, elci, gozcugez, fidancik. Parigi: bekcilik بَكْچيِلِكْ , cenkci ,جَنكْچىِ nadascı نَداَسْچى ; gokcek كوُكْچَكْ ; Rodoscık روُدوُسْچِقْ . .. Meninski: ağaccık. .. Viguier: ahcı, koccuk. Carbognano: ekmekci, koyuncugaz, koyuncuk

v D Sınıfı Ekler = > Parigi: cektirir gemi چَكْتِرِرْ گَمىِ , degişturmek دَكِشْتوُرْمَكْ ; mezadda / mezadta satmak مَزاَدْتهَ / مَزاَدْدهَ صَتْمَقْ , saatte ساَعَتّهَ ; nispetden نِسْپَتْدَّنْ . … Meninski: elifte, gelişte, kopekten, actur, gectı / gecdı. … Viguier: ordekde, ordekden, ayakdaş. Carbognano: etden, vilayetdir.

v G Sınıfı Ekler = > Parigi duşkun دوُشْكوُنْ ; yapışkan ياَپِشْقَنْ ; bıckı بِچْقىِ , başka بَشْقهَ . Meninski: keskin, duşkun. Viguier: şaşkın.

  • SES OLAYLARI = > Ses olaylarında incelenecek orneklerde, / işareti ikili kullanımı, < işareti ise kendisinden sonra gelen kelimenin asli olduğunu gosterir.
SES DÜŞMESİ

v Ünlü Düşmesi = > Osmanlı Turkcesinde unlu duşmesi Turkce ve alıntı kelimelerde gorulur. Bu olay konuşma dilinde başlar. Unlu duşmesinin en buyuk sebebi unlunun vurgusuz olmasıdır.

v Ön Seste Ünlü Düşmesi = > On seste unlu duşmesi Turkce kelimelerde az gorulur.

sıcak = > isicak/issicak – ısıcak / ıssıcak / - sicak - issıcak/ sıcak
sıtma = > ısıtma - sitma / ısıtma/ isitma - ısıtma / sıtma - isitma /sitma - isıtma / sıtma

v Orta Hecede (İç Seste) Ünlü Düşmesi = >Osmanlı Turkcesi metinlerinde unlu duşmesi meydana gelmiş kelimelerin yanında unlu duşmesinin bulunmadığı ornekler de vardır.

  • Sey. Par. Vig.
  • aşrı / aşırı çevrilmek / çevirilmek
  • birbiri birbiri / biribiri biribiri / birbiri
  • gezcek boynuz / boyunuz
  • karanlık karanlık / karanulık karanlık
mürvet < mürüvvet

v Ünsüz Düşmesi = >Seyahatname, Molino, Parigi ve Meninski’de unsuzlerin duştuğu ve korunduğu ornekler yan yanadır.


v Tekleşme = >Turkcede kelime kokunde aynı cinsten iki unsuz -birkac istisna haric- bulunmaz. Kelime kokunde aynı cinsten iki unsuz bulunduran kelimeler alınma kelimelerdir. Bazı alınma kelimelerde cift unsuz tekleşir.


SES TÜREMESİ

Ünlü Türemesi

v Ön Seste = >Turkcede kelime başında cift unsuz bulunmaz. Yabancı kelimelerdeki duzensiz cift unsuzleri gidermek, yani cift doruklu bir heceyi ikiye bolmek icin kelimenin başına dar bir unlu getirilir.


v İç Seste = >Hem Turkce hem de alınma kelimelerde ic seste unlu turemesi gorulur:


v ÜNSÜZ TÜREMESİ = >Turkcede unsuz turemesi oldukca az gorulur. Mevcut turemeler de on ve ic seslerde gorulur.

Ön Türeme


İç Türeme


  • SES DEĞİŞMESİ = > Ses değişmesi olayı dilin kendi kelimelerinde olduğu gibi yabancı dillerden alınmış kelimelerde de cereyan etmektedir.
Ünlü Değişmesi

v Daralma = > Turkcede /g/, /ğ/, /y/ unsuzlerinin etkisi ile bazı kelimelerin ilk hecesindeki geniş yuvarlak unlulerde daralma meydana gelir.


v Düzleşme = > Diş-dudak sesi olan /f/ on seste ve art unlulu kelimelerde duzleşmelere sebep olur. /f/ sesinin dışında da duzleşmeler gorulur.


v Genişleme = > Ağız boşluğunun durumuna gore, dar unlulerin sebepsiz olarak geniş hale gelmesi unlu genişlemesidir.


v Yuvarlaklaşma = > Dudak unsuzlerinin cevresindeki duz unluleri yuvarlaklaştırması alınma kelimelerde gorulur. Az sayıda Turkce kokenli kelimede de yuvarlaklaşma ornekleri vardır.


  • MORFONOLOJİ
v Morfonoloji (ek seslilenlemesi) veya bicimbilimsel sesbilim, ekleri oluşturan unlu ve unsuzlerin kelime tabanına gore değişmesini ele alır.
v Osmanlı imlası da 16. Yuzyıldan itibaren kalıplaşmaya başladığı icin bazı unsuzleri ve ozellikle unlulerin onluk-artlık ve duzluk-yuvarlaklık gibi niteliklerini tam olarak gostermez.
v Ceviriyazılı metinler o donemin dilini Latin, Kiril, Grek ve Ermeni gibi alfabelerle gosterdikleri icin bu metinlerde Turkcenin unlu ve unsuzleri acık olarak gorulur.
v Morfonoloji dil uyumu, dudak uyumu ve unsuz benzeşmeleri bakımından incelenir.

v YAPIM EKLERİ

1) {+cı, +ci, +cu, +cu, +cı, +ci, +cu, +cu} isimden isim yapma eki

v Ekin imlası genellikle جى + şeklindedir: bekci, yalancı, zağarcı; gozci, demurci, yolcı.
v Bazı metinlerde az olarak da جو +چو , +چى + , gibi şekiller gorulur: gumişci, korcıbaşı, kurekci, topcılar; ilcu; gozcu.
v Arap harfli metinlerde birkac ornek haricinde duz unlulu olan ek 18. yuzyılda yazılan Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır.

2) {-dır-, -dir-, -dur-, -dur-; -tır-, -tir-, -tur-, -tur-} fiilden fiil yapma eki

v Ekin imlası , در -دور - şeklindedir: induren, yazdurdı, yidurdi; soyundure, yagdurup.
v Bazı ceviriyazılı metinlerde tonsuz tabanlardan sonra unsuz uyumuna bağlıdır: dolaşturmak, itturmek, yetişturmek.
v 18. yuzyıldaki Arap harfli metinlerde duz unlulu tabanlardan sonra buyuk oranda dudak uyumuna bağlı olan ek Viguier ve Carbognano’da tamamen dudak uyumuna bağlıdır ; bakdırmak, şaşdırmak, yakdırmış.

3) {+(ı)ncı, +(i)nci, +(u)ncu, +(u)ncu} isimden isim yapma eki

v Ekin imlası genellikle نجى + şeklindedir: ikinci, yedinci, altıncı; ucinci, onıncı. Ekin yardımcı unlusunun bazı orneklerde dudak uyumuna bağlanabildiği otre ( ـُ) veya vav ( (و harfi ile yazılmasından bellidir: onuncı, yuzunci, ucunci.
v Ek unlusu hep ye ( ى) ile yazılmıştır fakat bazı harekeli eserlerde birkac yuvarlak unlulu tabandan sonra otre ( ـُ) ile yazılarak dudak uyumuna bağlı olduğu gosterilmiştir: dorduncusine, ucuncusine. Arap harfli metinlerde birkac yuvarlak unlulu kelimeden sonra dudak uyumuna bağlı olan ek 18. yuzyılda yazılan Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır.

4) {-ıcı, -ici, -ucu, -ucu} fiilden isim yapma eki

v Ekin imlası genellikle يجى + şeklindedir: işidici, kesici, yırtıcı; dokici, gulici, opici. Arap harfli bazı eserlerde birkac ornekte ekin ilk unlusu yuvarlak unlulu tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlıdır: kovucı, olduruci, ucucı.
v Yuvarlak tabanlardan sonra ekin ikinci unlusu sadece Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: gorucu, supurucu, vurucu.

1) {-(ı)k, -(i)k, -(u)k, -(u)k} fiilden isim yapma eki

v Ekin imlası ك ,-ق ,-وك ,-وق -, şeklindedir: acuk, kesuk, kırkuk; boluk, tukruk. XVII. yuzyıldaki Arap harfli metinler ve ceviriyazılı metinlerde ek yarı yarıya dudak uyumuna bağlıdır: acık, barışık, delik; artuk, deluk. 18. yuzyıldaki Arap harfli metinler ve ceviriyazılı metinlerde dudak uyumuna bağlanmıştır: ilik, silik, yırtık.

2) {-ır, -ir, -ur, -ur} fiilden fiil yapma eki

v Ekin imlası ور - şeklindedir: biturmez, gecurup, icurdi; aşurur, duşurup, ucurdılar. XVIII. yuzyıldaki Arap harfli metinlerde yarı yarıya dudak uyumuna bağlanan ek, Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: bitirmek, icirmek, pişirmek, yatırmak.

3) {+lı, +li, +lu, +lu} isimden isim yapma eki

v Ekin imlası لو + şeklindedir: datlu, eyerlu, yirlu; boynuzlu, deluklu, otlu. Arap harfli metinlerde dortte bir oranında ekin لى+ şekli kullanılmıştır: birli, gizli, sevgili. Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlanmıştır.

4) {+lık, +lik, +luk, +luk} isimden isim yapma eki

v Ekin imlası لك ,+لق + şeklindedir. Ayrıca ekin ليق +لوق ,+لوك ,+ليك + şekillerinde de yazıldığı gorulur: eksukluk, eyuluk, kandaluk; birluk, gunluk, kuşluk. Turkce kelimelerde genellikle dil uyumuna bağlı olan ek ozellikle alınma kelimelere uyumsuz eklenebilmektedir: beraberlık, kalemlık, lalelık; aydınluk. Ek, 17. yuzyıldaki Arap harfli metinlerde ve ceviriyazılı metinlerde dudak uyumuna bağlanmaya başlamış , 18. yuzyılda hem Arap harfli metinler hem de ceviri yazılı metinlerde dudak uyumuna bağlıdır: mezarlık, saglık, selvilik; bolluk, dostluk, kulluk.

ÇEKİM EKLERİ

1) {+ı, +i, +u, +u; +sı, +si, +su, +su} teklik 3. şahıs iyelik eki

v İyelik eki unsuzle biten kelimelerden sonra ى+; unlu biten kelimelerden sonra +سى şeklindedir: emri, resmi; demuri, yuzi; nicesi, ortası; bazusı, koprusi. Bu ek, bazı eserlerde ozellikle ic ses konumunda bulunduğu zaman yuvarlak tabanlardan sonra otre ( ـُ) veya vav ( و) ile yazılır ve dudak uyumuna bağlıdır: suyuna, ustune; kokusundan. Bu birkac orneğin dışında ek hep duz unluludur. Viguier ve Carbognano’da yuvarlak unlulu tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlanmıştır.

2) {+(ı)m, +(i)m, +(u)m, +(u)m} teklik 1. şahıs iyelik eki

v Ekin imlası م+ şeklindedir, harekeli metinlerde otre ( ـُ) ile gosterilmesi duz unlulu tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlı olmadığını gosterir: emrum, ozum, yanum; dostum, ozum, yuzum. Duz unlulu tabanlardan sonra XVII. yuzyıldaki Arap harfli metinlerde yarı yarıya, XVIII. yuzyıldaki Arap harfli metinlerde ise buyuk oranda dudak uyumuna bağlıdır. Viguier ve Carbognano’da ise dudak uyumuna bağlıdır: pederim, sultanım, yanım; ayağım, etim, kopegim.

3) {+ı, +i, +u, +u} yukleme hali eki

v Yukleme hali ekinin imlası ى+ şeklindedir: elmayı, erkegi, inekleri; altunı, uzumi, ununı. Arap harfli metinlerde yuvarlak unlulu kelimelerden sonra dudak uyumuna bağlı orneği yoktur. Ekin yuvarlak unlulu tabanlardan sonraki uyumlu ornekleri sadece Viguier ve Carbognano’da vardır.

4) {+(n)ıŋ, +(n)iŋ, +(n)uŋ, +(n)uŋ} ilgi hali eki

v Ekin imlası نك ,+ك + şeklindedir, harekeli metinlerde otre ( ـُ) ile gosterilmesi duz unlulu tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlı olmadığını gosterir: cayuŋ, meclisuŋ, vahdetuŋ; bunuŋ, dokundunuŋ, kapunuŋ. Viguier ve Carbognano’da ise dudak uyumuna bağlıdır: adanıŋ, eliŋ, kimiŋ, nefsiŋ; bunuŋ, buyunuŋ, koyunuŋ.

5) {+arı, +eri, +aru, +eru} yön eki

v Ekin imlası ەرو ,+ارو + şeklindedir: iceru, ileru; yukaru. Arap harfli metinlerde az sayıda uyumlu ornekleri gorulen ek Viguier ve Carbognano’da duz unlulu tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlıdır: dışarı, ileri, yokarı.

6) {-dı, -di, -du, -du; -tı, -ti, tu, -tu} gorulen gecmiş zaman eki

v Ekin imlası دى - şeklindedir: acdı, gitdi, yazdı; buldı, gordi, turdı. Arap harfli metinlerdeki birkac ornekte دو - şeklinde yazılmıştır: kaldurdular, gorduler. Bazı ceviriyazılı metinlerde birkac ornekte tonsuz tabanlardan sonra unsuz uyumuna bağlıdır: ayarttı, bıraktılar, cıktı, optum. Arap harfli metinlerde genellikle duz unlulu olan ek Viguier ve Carbognano’da yuvarlak unlulu tabanlardan sonra da dudak uyumuna bağlıdır: duşdu, oldu, vurdu, yurudu.

7) {-mış, -miş, -muş, -muş} oğrenilen gecmiş zaman eki

v Ekin imlası مش - şeklindedir. Ek unlusu ancak harekeli Arap harfli metinlerde otre ـُ) ) veya esre ( ـِ) sayesinde belli olmaktadır ve bu metinlerin genelinde ek duz unluludur: donmiş, gocmiş, olmiş. Bu ek Viguier ve Carbognano’da yuvarlak unlulu tabanlardan sonra da dudak uyumuna bağlıdır: okumuş, vurmuş, yurumuş.

8) {-sın, -sin, -sun, -sun} teklik 3. şahıs emir eki

v Ekin imlası سون - şeklindedir: girsun, kılsun, sevsun; gorsun, dolsun, tursun. Arap harfli metinlerde birkac ornekte duz unlulu tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlıdır: gelsin, sevsin. Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: dillesin, erisin, sevsin; yurusun.

9) {-dık, -dik, -duk, -duk; -tık, -tik, -tuk, -tuk} sıfat-fiil eki

v Ekin imlası دوق ,-دوك - şeklindedir: didukleri, sıdugı, virdugi. Az sayıdaki ornekte ise ديق ,-ديك - olarak yazılır: akdıgı, gecdigi, kazdığım. Dudak uyumu bakımından 18. yuzyıldaki Arap harfli metinlerde yarı yarıya duz unlulu tabanlardan sonra uyumludur. Viguier ve Carbognano’da ise dudak uyumuna bağlıdır: bakdığım, etdiyim, kazıdıgımız, sevdigim. Meninski’de birkac ornekte tonsuz tabanlardan sonra unsuz uyumuna bağlıdır: gectuği, ittukten.

10) {-ınca, -ince, -unca, -unce} zarf-fiil eki

v Ekin imlası نجه ,-ينجه - şeklindedir: gelince, varınca; gorince, olince. Arap harfli metinlerde yuvarlak tabanlardan sonra ekin ilk unlusu otre ( ـُ) veya vav ( و) ile gosterilerek dudak uyumuna bağlı olduğu belirtilir: olunca, toyunca, ucunca. Bu ek, Arap harfli metinlerde 17.yuzyıldan itibaren dudak uyumuna bağlanmıştır.

11) {-ıp, -ip, -up, -up} zarf-fiil eki

v Ekin imlası وب - şeklindedir: alup, bilup, gidup; durup, sorup, okuyup. Arap harfli metinlerde ancak birkac ornekte يب - şeklinde yazılan ek Viguier ve Carbognano’da duz unlulu tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlıdır: atıp, sevip, verip.


HAZIRLAYAN:DERYA DENİZ
 

Çevrimiçi üyeler

Şu anda çevrimiçi üye yok.

REKLAMLAR

Forum istatistikleri

Konular
17,414
Mesajlar
134,310
Kullanıcılar
90,716
Son üye
Abdullah Kara
Üst