Aöf Çağdaş Türk Yazı Dilleri 1 Dersi 2.Ünite Özeti

AOFDESTEK

ADMİN
Yönetici
Admin
Katılım
9 Şub 2011
Mesajlar
6,041
Tepkime puanı
25
Puanları
48
Bölüm:
İşletme
Şehir:
Bursa
ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ 1 DERSİ 2.ÜNİTE DERS ÖZETİ

Türk Lehçeleri ve Tasnifi


Türk Lehçelerinin Oluşumu ve Gelişimi
Türk lehçebiliminin kurucuları (Radloff, Budagov, Melioransky, Nemeth) lehçe karşılığındadialekt ya da nareçie terimlerini kullanmışlardır. 1918’den sonra Rus Türkologlar yazık terimini kullanmaya başlamışlardır.
Günümüz İngilizcesinde Turkish kelimesi Türkiye Türkçesini, Turcic ise bütün Türk dillerini karşılamak için kullanılmaktadır.
Son yıllarda lehçe yerine uzak lehçe, şive yerine yakın lehçe terimleri de kullanılmaktadır.

Lehçe
Dilin yazılı metinlerde takip edilemeyen sesbilgisi (fonetik) ve şekilbilgisi (morfoloji) farklılıklarını inceler.

Şive
Metinlerde takip edilebilen, leçeye nazaran daha az miktardaki farklılıkları inceler.

Ağız
Bir yazı dili alanı içerisindeki farklı konuşma biçimleridir.

Çuvaş ve Yakut lehçeleri dışında kalan Türk dili 7-13. yüzyıllar arasında tek bir yazı dili halinde yaşamıştır. A. Von Gabain Eski Türkçe içinde beş ayrı diyalektin varlığından söz eder.
Zeynep Korkmaz, Eski Türkçedeki Oğuzca özellikleri tespit etmiştir.
Divanü Lügati’t-Türk’te değişik boyların ağız özellikleri tespit edilmiştir.
Göktürk devleti bünyesinde 30’a yakın Türk boyu vardı (12 Türk, 9 Oğuz, 6 Sir, 2 Ediz, 1 Kerekülüg).

20. yüzyıla kadar iki ana yazı dili koluna sahip olan Türkçe, SSCB’nin dil planlamalarıyla 20 ayrı yazı dili haline getirilmiştir. Türk ağız ve lehçelerini yazı dili durumuna getirme düşüncesinin teorisyeni İlminskiy’dir. Dildeki bu parçalanma Türk dünyasının önündeki en büyük sorunlardan biridir.

1 Ana Türk Dili
1.1 Bulgarca
1.1.1 Çuvaşça
1.2 Türkçe (y) Göktürk
1.2.1 Oğuz / Batı
1.2.1.1 Türkiye Türkçesi
1.2.1.2 Azerbaycan
1.2.1.3 Türkmen
1.2.1.4 Gagavuz
1.2.2 Karluk / Doğu
1.2.2.1 Uygur
1.2.2.2 Özbek
1.2.3 Kıpçak / Kuzey
1.2.3.1 Kırgız
1.2.3.2 Kazak
1.2.3.3 Tatar
1.2.3.4 Başkurt
1.2.3.5 Nogay
1.2.3.6 Kumuk
1.2.3.7 Karaçay – Balkar
1.2.3.8 Karaim
1.3 Kuzeydoğu
1.3.1 Altay
1.3.2 Hakas
1.3.3 Tuva
1.4 Yakutça (t)

Türk Lehçelerinin Tasnifi
Zor bir konudur.
Türk lehçelerinin tasnifinin yapılabilmesi için;
- Her lehçenin dilbilgisi bakımından ayrıntılı olarak incelenmesi
- Lehçelerin karşılaştırılması, birleşen ve ayrılan yönlerin belirlenmesi
- Lehçelerdeki dil özelliklerinin o lehçeyi konuşan boya ait olup olmadığının tarihi ve etnolojik verilerle tespit edilmesi
- Her lehçenin eski ve yeni dil malzemesinin karşılaştırılması ve bu yolla o lehçenin tarihi gelişimi ve eğiliminin tespit edilmesi gereklidir.
Türk lehçeleriyle ilgili ilk eser Divanü Lügati’t-Türk, Türk dilini doğu (Hakaniye) ve batı (Oğuz) olmak üzere iki kola ayırır.
Hakaniye Türkçesine Karluk, Çiğil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını dahil eder.
Batı koluna ise Oğuz gurubunun yanı sıra Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar dillerini dahil eder.

Türk lehçelerini tasnifle ilgilenen ikinci isim İ. N. Berezin’dir.
Bekir Çobanzade, Türk-Tatar Diyalektolojisi adlı eserinde Türk lehçeleri hakkına yapılan çalışmaları tahlil etmiştir (1927). Radloff, Korş, Samoyloviç, Rasanen ve Baskakov konuyla ilgili çalışmalar yapmıştır.
Reşit Rahmeti Arat, yapılan çalışmaların inceleyip en kayda değer tasnifi yapmıştır.
Arat’ın tasnifi
1 Ana Türkçe / Eski Türkçe
1.1 s-grubu / Eski Çuvaşça
1.1.1 r-grubu / Çuvaş
1.2 y-grubu / Eski Türkçe / Uygur Devri
1.2.1 d-grubu / Sayan
1.2.2 z-grubu / Abakan
1.2.3 tav-grubu / Şimal
1.2.4 taglı-grubu / Tom
1.2.5 taglık-grubu / Şark
1.2.6 dağlı-grubu / Cenup
1.3 s-grubu / Eski Yakutça
1.3.1 t-grubu / Yakut

Arat’tan sonra önemli bir tasnifte Talat Tekin tarafından yapılmıştır.
Tekin’in tasnifinde yer alan lehçe gurupları:
1. r-l grubu: Çuvaşça
2. hadaq grubu: Halaçça
3. ataq grubu: Yakutça
4. adaq grubu: Tuvaca (Karagas diyalekti ile birlikte)
5. azaq grubu: Hakasça, Orta Çulım, Mrass, Taştıp, Matur ve Yukarı Tom diyalektleri; Sarı Uygurca
6. taglıg grubu: Kuzey Altay diyalektleri (Tuba, Kumandu, Çalkandu, Aşağı Çulım, Kondon, Aşağı Tom
7. tulu grubu: Altayca (Güney diyalektleri: Asıl Altay, Telengit, Teleüt)
8. tolu grubu: Kırgızca
9. taglıq grubu: Özbekçe, Yeni Uygurca
10. tawlı grubu: Tatarca, Başkurtça, Kazakça, (Karakalpakça ile birlikte) Nogayca, Kumukça, Karaçayca-Balkarca, Baraba Tatarcası, Kırım Tatarcası
11. taglı grubu: Salarca
12. dağlı grubu: Türkmence, Horasani, Özbekçenin Harezm-Oğuz diyalektleri, Azeri (Kaşgay-Aynallu, Kerkük, Erbil diyalektleri ile birlikte), Türkçe (Gagauz ile birlikte)


Türk Lehçe Grupları İçin Adlar
1- Coğrafi Yönlere Göre
2- Coğrafi Adlara Göre
3- Boy Adlarına Göre
4- Dil Özelliklerine Göre
5- Tabirlerin Karışık Kullanılmasına Göre

Türk Lehçelerinin Yönlere Göre Tasnifi
1- Güneybatı Grubu: Anadolu ve civarındaki, Kafkasya, Azerbaycan, Türkmenistan ve Güney Kırım’da konuşulan lehçeler.
2- Kuzeybatı Grubu: İdil havzası, Sibirya, Kuzey Kafkasya, Kuzey Kırım, Batı Türkistan, Doğu Türkistan’ın bir kısmı, Altayların bir kısmı ve Afganistan’daki bazı ağızlar
3- Güneydoğu Grubu: Doğu ve Batı Türkistan’ın bir kısmında konuşulan lehçeler
4- Orta Grup: Hive ve çevresinin bir bölümü
5- Kuzeydoğu Grubu: Altayların bir bölümü

Türk Lehçelerinin Tasnifinde Esas Olan Ses Özellikleri
1- (z) sesinin korunması veya (r) sesine dönüşmesi.
2- (t) ve (d) sesleri ile (d) sesinin (z) veya (y) şeklinde gelişmesi.
3- Tek heceli seslerin sonundaki (-g/-ġ) sesinin korunması veya (-v/-u) olması.
4- Birden fazla heceli sözlerin sonundaki (-g/-ġ) sesinin korunması veya sedasızlaşarak (-k/-ḳ) olması yahut düşmesi.
5- Çekim eklerinin başındaki (g-/ġ-) sesinin korunması veya düşürülmesi.
6- Kelime başındaki (y-/s-) seslerinin durumu.
7- Ol- ve bol- söz farkı da zaman zaman kullanılmakla birlikte bu fiil, tasnifin esasına ait olmayıp daha çok bir tek lehçe grubunu karakterize eder.
8- (-GAn) sıfat-fiili de başındaki (g-/ġ-) sesi dolayısıyla tasniflerde kullanılmıştır.

Türk Lehçelerinin Ses Özelliklerine Göre Tasnifi
Uzak Lehçe Grupları
I. (r) grubu (r-z, l-ş, s-y) (Çuvaş)
II. (t) grubu (t-d, s-y) (Yakut)
Yakın Lehçe Grupları
I. (d) grubu (adak, taġ, taġlıġ, kalġan (Sayan)
II. (z) grubu (azak, taġ, taġlıġ, kalġan (Abakan)
III. (tav) grubu (ayak, tav, tavlı, kalġan (Kuzey)
IV. (taġlı) grubu (ayak, taġ, taġlıġ, kalġan (Tom)
V. (taġlıġ) grubu (ayak, taġ, taġlıġ, kalġan (Doğu)
VI. (dağlı) grubu (ayak, dağ, dağlı, kalan (Güney)

Türk Lehçeleri Üzerine Yapılan Tasnif Çalışmaları
1- Kaşgarlı Mahmud – Divanü Lügati’t-Türk (10721074)
2- C. J. Adelung, Mithridates (1806)
3- F. Adelung
4- H. J. Klaproth
5- A. Balbi
6- W. F. Palmblad
7- J. V. Hammer
8- İlya Nikolayeviç Berezin
9- W. Radloff
10- H. Vambery
11- N. F. Katanov
12- N. A. Aristov
13- L. Cahun
14- F. E. Korş
15- G. J. Ramstedt
16- J. Nemeth
17- A. Samayloviç
18- V. A. Bogoroditskiy
19- Cemal Velidi
20- Bekir Çobanzade
21- L. Ligeti
22- Mertti Rasanen
23- N. A. Baskakov
24- R. R. Arat
25- J. Benzing & K. H. Menges
26- Talat Tekin

Wilhelm Radloff’un Tasnifi
I. Doğu Şiveleri
1. Asıl Altay şiveleri
2. Baraba şivesi
3. Kuzey Altay şiveleri
4. Abakan şiveleri
5. Küreik (Çolım) şivesi
6. Soyon şivesi
7. Karagas şivesi
8. Uygur şivesi
II. Batı Şiveleri
1. Kırgız şiveleri
2. İrtiş şiveleri
3. Başkırt şivesi
4. Volga veya Doğu Rusya şiveleri
III. Orta Asya Şiveleri
1. Tarançı şivesi
2. Hami şivesi
3. Aksu şivesi
4. Kaşgar şivesi
5. Çağatay şivesi
IV. Güney Şiveleri
1. Türkmen şivesi
2. Azerbaycan şivesi
3. Kafkasya şivesi
4. Anadolu şiveleri
5. Kırım şivesi
6. Osmanlı şivesi

G. J. Ramstedt’in Tasnifi
I. Çuvaş Dili (tu<taġ)
II. Yakut Dili (tıa<ta<taġ)
III. Kuzey Grubu
IV. Doğu Grubu (y<d, taġ)
V. Güney Grubu (daġ ve da < taġ)

Samoyloviç’in Tasnifi
I. R- Grubu (Bulgar)
Bu grubun hususiyetleri
1. (r < z tahar < toḳuz)
2. (r < z < d ura < adaḳ)
3. Pul- > bol-
4. –v -< -ġ (tav – tu < taġ)
5. - < ġ
6. - < ġ- (yulne < ḳalġan)
Bu şive grubuna şu şiveler dahildir
a) Eskilerden: Bulgar
b) Yenilerden: Çuvaş

II. D- Grubu (Uygur, Kuzeybatı)
Bu gurubun hususiyetleri
1. Z (toḳuz)
2. D (adaḳ)
3. Bol-
4. –ġ (taġlıġ)
5. Ġ- (ḳalġan)
(d) sesinin değişik şekillerine (d, t, z) göre, bu grup üç bölüme ayrılır:
A. d- bölümü (a- eskilerden; Orhun, Uygur / b- yenilerden; Soyon, Karagas, Salar
B. t- bölümü (Yakut)
C. z- bölümü (Sarı Uygur, KAmasin, Koybal, Sagay, Kaça, Beltir, Şor, Kızıl, Küerik

III. Tav- Grubu (Kıpçak, Kuzeybatı)
Bu grubun hususiyetleri:
1. Z (toḳuz)
2. Y<d (ayaḳ < adaḳ)
3. Bol-
4. –v < -ġ (tav < taġ)
5. -< -ġ (tavlı < tavlıġ)
6. G- (ḳalġan)
Bu gruba şu şiveler dahildir.
a) Eskilerden: Kıpçak
b) Yenilerden
1. Altay
2. Teleüt
3. Kumandı
4. Kırgız
5. Kumuk
6. Karaçay
7. Balkar
8. Tobol
9. Baraba
10. İç Rusya şiveleri
11. Mişer
12. Başkırt
13. Kırım (Güney sahili hariç)
14. Karaim (Osmanlılaştırılmış olanlar hariç)
15. Nogay
16. Kazak
Bu guruba dahil şiveler, birbirlerine olan yakınlıklarına göre şu bölümlerde toplanabilir
1. Moğol devrinden önceki şiveler
a) 1. Altay 2. Teleüt 3. Kırgız
b) 1. Kumık 2. Karaçay 3. Balkar 4. Karaim 5. Tatar
2. Moğol devrinden sonraki şiveler
1. Kazak 2. Nogay

IV. Taġlık – Grubu (Çağatay / Güneydoğu)
1. Z (toḳuz)
2. Y<d (ayaḳ < adaḳ)
3. Bol-
4. –ġ (taġ)
5. -ḳ < -ġ (taġlıḳ < taġlıġ)
6. G- (ḳalġan)
Bu gruba şu şiveler dahildir;
a. Eskilerden: Çağatay
b. Yenilerden: 1. Doğu Türkistan şiveleri (Sarı Uygur ve Salar şiveleri hariç); 2. Batı Türkistan şiveleri (Hive Sart ağzı hariç); 3. Özbek (Fergana, Taşkent, Semerkand ve Buhara).

V. Taġlı- Grubu (Kıpçak-Türkmen, Orta)
Bu grubun hususiyetleri şunlardır:
1. z (toḳuz),
2. y<d (ayaḳ <adaḳ),
3. bol-,
4. - ġ (taġ),
5. - Ø <-ġ (taġlı<taġlıġ),
6. g- (ḳalġan).
Bu gruba şu şiveler dahildir:
a. Tomsk vilâyeti:
1. Çolım,
2. Aba,
3. Çernevo.
b. Güneybatı grubu hususiyetleri ile karışık olanlar:
4. Özbek (Hive),
5. Sart (Hive).
IV. ve V. gruplar birleştirilerek, birbirinden farklı şiveler ayrı bölümler halinde de sıralanabilir.

VI. ol- Grubu (Türkmen, Güneybatı)
Bu grubun hususiyetleri şunlardır:
1. z (doḳuz),
2. y<d (ayaḳ<adaḳ),
3. ol-,
4. -i (daġ<taġ),
5. -Ø <-ġ (daġlı<taġlıġ),
6. g- (ḳalan).
Bu gruba şu şiveler dahildir:
1. Hive Cumhuriyeti ahalisi,
2. Buhârâ Cumhuriyeti ahalisi,
3. Afganistan Türkistanı,
4. Türkmenistan Cumhuriyeti,
5. İran (Azerbaycan, Esterâbâd, Horasan vb.),
6. Azerbaycan Cumhuriyeti,
7. Ermenistan Cumhuriyeti,
8. Gürcistan Cumhuriyeti,
9. Anadolu,
10. Suriye (Kuzey kısmı),
11. İstanbul ve civarı,
12. Balkan Yarımadası,
13. Besarabya,
14. Kırım (Güney sahili),
15. Türkmen (Stavropol = Kuzey Kafkasya, Astırhan).

N. A. Baskakov’un Tasnifi

A
TÜRK DİLLERİNİN BATI HUN DALI
I. Bulgar Grubu
a. Eskilerden: 1. Bulgar, 2. Hazar.
b. Bugünkülerden: 3. Çuvaş.

II. Oğuz Grubu
1. Oğuz-Türkmen bölümü:
a. Eskilerden: 1. Oğuz (X.-XI. asırlar; Mahmûd Kâşgârî).
b. Bugünkülerden: 2. Türkmen, 3. Truhmen.
2. Oğuz-Bulgar bölümü:
a. Eskilerden: 1. Peçenek 2.Uz.
b. Bugünkülerden: 3.Gagauz.
3. Oğuz-Selçuk bölümü:
a. Eskilerden: 1. Selçuk, 2. Eski Osmanlı,
b. Bugünkülerden: 3. Azeri, 4. Türk (Osmanlı).

III. Kıpçak Grubu
1. Kıpçak-Bulgar bölümü:
a. Eskilerden: 1. Altın-Ordu (Batı),
b. Bugünkülerden: 2. Tatar (Kasım, Mişer vb.), 3. Başkırt.
2. Kıpçak-Oğuz (Uz-Polovets) bölümü:
a. Eskilerden:
1. Polovets (Moğol devrinden önce ve sonra=Kıpçak, Kuman).
b. Bugünkülerden: 2. Karaim, 3. Kumuk.
3. Kıpçak-Nogay bölümü:
b. Bugünkülerden: 1. Nogay, 2. Kara-Kalpak, 3. Kazak.

IV. Karluk Grubu
1. Karluk-Uygur bölümü:
Eskilerden: 1. Kara-Hanlılar Devleti Türk dili (Dîvânü Lügâti’t-Türk, Kutadgu Bilig), 2. Kara-Hanlılar devrinden sonraki Türk dili (Hîbetü’l-Hakâyık, Kısasü’l-Enbiyâ).
2. Karluk-Harzem bölümü:
a. Eskilerden: 1. Karluk-Harzem (Ahmed Yesevî, Dîvân-ı Hikmet vb.), 2. Altın-Ordu (Doğu; Muhabbet-nâme vb)., 3. Eski Özbek.
b. Bugünkülerden: 4. Özbek (Kıpçak şiveleri hariç), 5. Uygur (yeni, bütün şiveleri ve bunlar arasında Salar ve Hoton).

B
TÜRK DİLLERİNİN DOĞU HUN DALI
I. Uygur Grubu
1. Uygur-Tukyu bölümü:
a. Eskilerden: 1. Orhun âbidelerinin eski Oğuz dili (= Tukyu), 2. Eski Uygur.
b. Bugünkülerden: 3.Tuva, (= Urenhay, Soyot, Soyon), 4. Karagas (Tofa).
2. Yakut bölümü:
Bugünkülerden: 1. Hakas (bütün şiveleri), 2. Kamas, 3. Küerik, 4. Şor, 5. Altay dilinin şimâl şiveleri (Tuba, Şalkanduu, Kumandı), 6. Sarı Uygur.

II. Kırgız-Kıpçak Grubu
Bugünkülerden:
1. Kırgız,
2. Altay (Altay, Teleüt, Telengit şiveleri).
 

Çevrimiçi üyeler

Şu anda çevrimiçi üye yok.

REKLAMLAR

Forum istatistikleri

Konular
17,414
Mesajlar
134,310
Kullanıcılar
90,716
Son üye
Abdullah Kara
Üst