Aöf Çağdaş Türk Yazı Dilleri 1 Dersi 5.Ünite Özeti

AOFDESTEK

ADMİN
Yönetici
Admin
Katılım
9 Şub 2011
Mesajlar
6,041
Tepkime puanı
25
Puanları
48
Bölüm:
İşletme
Şehir:
Bursa
ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ 1 DERSİ 5.ÜNİTE DERS ÖZETİ

ÜNİTE 5

Türkmen Türkçesi

Türkmen kelimesi ilk olarak XI. asrın Türk asıllı müellifi Kâşgârlı Mahmûd’un büyük sözlüğüDîvânü Lügâti’t-Türk’te kullanılmıştır.
Kâşgârlıya göre Türkmen adı, Türk kelimesine Farsça “mânend” (benzer, gibi) kelimesinin getirilmesiyle oluşmuştur. Dolayısıyla Türkmânend (Türke benzer) sözünden Türkmen şekline dönüşmüştür.
A. Vambery’nin, Türk men (ben) “Türküm” şeklindeki izah tarzı da çok fazla taraftar bulan bir görüş değildir.
Akka piskoposu J. V. Ariac’a göre, kelime, Türk ile Kuman sözlerinin birleşmesinden doğmuştur.Oskar Hanser de Türkmen kelimesinin genellikle “Türk” ve “Koman” kelimelerinin birleşmesinden meydana geldiğinin düşünüldüğünü belirtmektedir.
Türkiman rivayeti Bedreddin Aynî (Ikdü’l-Cümân) tarafından bildirilmekte ve Neşrî (Cihânnümâ) ile İbn Kesîr taraflarından da nakledilmektedir.
Hüseyin Hüsameddin’e göre, men Türkçe büyüklük eki olup, Türkmen “büyük Türk” demektir.Necib Asım’a göre, kelime, Türk ile adam manasına gelen man’dan oluşmuştur ve
“Türk eri” tabirinin tercümesidir. Saim Ali Dilemre de Asurca “tüccar” demek olan tuggarkelimesini Türk ile münasebete getirerek Türkmen’in “ticaret adamı, kervan adamı” olabileceğini söyler. Ama bu görüş oldukça zayıftır.
Macar Türkolog Vambery’e göre, kelime Türk ile -men’den oluşmuştur ve “Türklük,
Türkler” demektir, zira men Türkçede toplayıcı isimler yapan bir ektir.
Deny’ye göre Türkmen kelimesi de “koyu Türk, saf kan Türk” anlamlarına gelmektedir.
Kafesoğlu’nun da katıldığı bu görüşü, ünlü Türkologlardan G. Nemeth, V. Minorsky, G. Moravcsik ve O. Pritsak, Ligeti, J. Deny, A. Vambery, Z. Kakuk da desteklemişlerdir.

Türkmen Türklerinin Tarihi
Oğuz boyları XI. yüzyılda batıya göç ederken, Türkmenler doğuda kalmıştır. Oğuzların büyük çoğunluğu X. yüzyılda İslamiyeti kabul edince, Müslüman olmayan Oğuzlara Türkmen adını vermişlerdir.
1040 yılında bugünkü Azerbaycan ve Anadolu’yu kendilerine yurt edinerek Selçuklu Devleti’ni kurmuşlardır.
Selçuklu Devleti’nin yıkılmasıyla birlikte doğu ve batı Türkmenleri farklı tarihi seyir içerisinde yaşamak durumunda kalmışlardır.
Horasan’da kalan Türkmenler Timur’un hakimiyetine girdiler. 1835’ten itibaren Merv bölgesine çekildiler. 1860’ta Kuşid Han yönetiminde bağımsızlıklarına kavuştular. 1884’te Rus hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldılar 27 Ekim 1991’de bağımsızlıklarına kavuştular.
Türkmen Türkleri bugün Çavdar, İmrili, Yomut, Göklen, Teke, Sarık, Salur ve Ersarı gibi başlıca yedi boydan oluşmaktadır.

Türkmen Türkçesi
Türkmen Türkçesi, Oğuz grubu şivelerinin doğu kolundandır. Kıpçak ve Çağatay Türkçesinin özelliklerini de barındırır.
Oğuz grubu lehçelerinde görülen b- > v- değişmesi, Türkmen Türkçesinde olmayıpb’ler korunmuştur. (bol- “ol-”, bar “var” vs.). Türkmen Türkçesinin en önemli özelliklerinden birisi de aslî uzun ünlüleri korumuş olmasıdır.

Türkmen Türkçesi asıl eserlerini XVIII. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır.
Türkmen Türkçesi Tarihî seyri içerisinde Moğolca, Farsça, Arapça ve Rusçadan kelimeler almıştır.
Şu anda Türkmenistan’da kullanılan yazı dili, 1925’ten beri ‘Türkmen-Yomut’ ağzına dayanmaktadır.
Yeni Türkmen alfabesinde 30 harf bulunmaktadır.

TÜRKMEN EDEBİYATI
Türkmen edebiyatı 18. yüzyıla kadar ağırlıkla sözlü halk edebiyatına dayanır. Özellikle “Köroğlu” destanı ve “Şahsenem ile Garip” hikâyesi Türkmen Türkleri arasında çok sevilen özel bir yere sahip olan hikâyelerdir
Türkmen Türkleri, klasik edebiyatlarını Hoca Ahmed Yesevî ile başlatırlar. Kıssa-i Yûsuf şairi Ali(XIII. yüzyıl) ve Bennâî (XV. yüzyıl) ile sürdürülen bu edebiyat asıl eserlerini XVIII. yüzyıldan itibaren verir.
Türkmen Türkçesi, Mahtımgulı (1730-1780)’nın şiirleri ile bir yazı dili hâline gelir.
Mahtımgulı’dan sonra Seydî, Gurbandurdı Zelilî, Mollanepes, Talibî, Miskin Kılıç gibi şair ve yazarlar oldukça ünlüdür.
Durdu Gılıç, Mollamurt, Muhammetgulı Atabayev, Körmolla, Gurban gibi şair ve yazarlar 20. yüzyılın önemli edebiyatçılarıdır.

Sovyet Devri Edebiyatı
I. 1920’li Yılların Edebiyatı; bu dönemde edebiyata siyaset bulaşır. Özellikle tiyatro türünde, tarihî temaya eğilim artar.
II. 1930-1945 Yılları Arası Edebiyatı; bu dönemde de edebiyatı, siyasi baskılar ve zulüm yönlendirmiştir. Otuzlu yılların edebiyatında şiirin üstünlüğü devam eder. Hikâye ve romanlarda daha çok kolhoz ve köy hayatı temaları büyük bir yer tutar.
III. 1945-1960 Yılları Arası Edebiyatı; bu dönemde barış propagandası yazarların omuzlarına yüklendiği için eserlerde yapmacıklık ve kuruluk görülür.
IV. 1960-1990 Yılları Arası Edebiyatı; bağımsızlık düşüncelerinin hız kazanmaya başladığı bir dönemdir. Altmışlı yıllardan başlayarak hiciv türü canlanır. Bu alanda özellikle Berdi Gulov, Taçmammet Cürdekov ve Gurbangılıç Hıdırov gibi kimseler önemlidir.
Ata Atacanov dönemin en ünlü şairidir.
V. Bağımsızlık Devri Edebiyatı.

Türkmenistan
Başkenti Aşkabat’tır. Yüz ölçümü 488.100 km karedir. Ülke topraklarının yaklaşık 4/5’ini dünyanın büyük çöllerinden biri olan Karakum çölü oluşturur.
Ülke; Ahal, Balkan, Daşhovuz, Levap ve Marı (Merv) olmak üzere beş eyalete bölünmüş durumdadır.
Nüfusu 1996 yılı itibariyle 4.566.800’dür.
Ülke topraklarında pamuk, mısır, arpa, buğday, pirinç gibi tahıllar yetiştirilmektedir.
Türkmenistan’ın ekonomisinde hayvancılık da önemli bir yer tutar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ GRAMERİ
Ses Bilgisi

Ünlüler
Türkmen Türkçesinde 9 ünlü vardır: “a, ä, e, ı, i, o, ö, u, ü”. Türkiye Türkçesinden farklı olarak Türkmen Türkçesinde iki e vardır. “Ә ә” (ä) ile gösterilen ses, Türkiye Türkçesindekinden daha geniş ve açıktır, a ile e arasında bir sestir.

Uzun Ünlüler
Türkmen Türkçesinin en önemli ve ayırıcı özelliği, uzun ünlülere sahip olmasıdır. Bu uzunluklar yazıda gösterilmez.
Aslî Uzun Ünlüler
Bu uzun ünlüler anlam ayırt edici özelliğe sahiptir. Aslî uzunluğa sahip olan ünlüler genellikle ilk hecede yer alır:
aat (isim) - at (at) uuç (uç) - uç- (uçmak)
oot (ateş)- ot (ot) yool (yol) - yol- (yolmak)

Türkmen Türkçesinde uzun söylenen “ı, i, u, ü” sesleri yarım ünlü -y- sesiyle diftonglaşarak “ıy, iy, uy, üy” şeklinde yazıda gösterilmektedir.
diy- (de-) gıyz (kız)
düyn (dün) kıyska (kısa)
güyç (güç) süyt (süt)
giyce (gece) yokıyn (yakın)

Ses Olayları Sonucunda Oluşan Uzunluklar
a. +A Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Yönelme hâli eki ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü ile birleşerek uzar: çagaa (<çaga+a) “çağaya”, depee (<depe+e) “tepeye”, dünyaa (<dünya+a)
“dünyaya”, galaa (<gala+a) “kaleye”.
Sonunda dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimelere -a, -e eklenirken -aa, -ee uzun ünlüleri ortaya çıkar: kiçee (<kiçi+e) “küçüğe”, işçee (<işçi+e) “işçiye”, gapaa (<gapı+a) “kapıya”.

b. +dA Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Bulunma hâli eki +dA’nın üzerine +kI eki geldiğinde hâl ekinin ünlüsü uzar: elind Äki
(<elinde+ki), içindääki (<içinde+ki),ortadaakı (<ortada+ki), yaşındaakı (<yaşında+ki).

c. +nI Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Belirtme hâli eki +nI ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü uzar: babaanı (babayı), geç iini (keçiyi), çagaanı (çağayı), kölegääni (gölgeyi).

d. +(n)Iñ Ekiyle Oluşan Uzunluklar
İlgi hâli eki +(n)Iñ ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü uzar:
ayag ıınıñ (ayağının), näm ääniñ (neyin), düy ääniñ (devenin), yerküm ääniñ (yeryüzünün).
İlgi hâli eki ünlü ile biten kelimeler üzerinde bazen sadece “+ñ” biçiminde kullanılır.
Ekin bu şekilde kullanılışı esnasında kendisinden önceki ünlü uzar: garrıın (garrı+nıñ)
“yaşlının”, pukaraañ (pukara+nın) “fukaranın”, kişiiñ (kişinin) “kişinin”.

e. -An, -Ar Ekleriyle Oluşan Uzunluklar
Bu sıfat-fiil ve geniş zaman eki, ünlü ile biten fiillerin üzerine geldiğinde, ekin ünlüsü kelimenin son ünlüsü ile birleşerek uzar: gözlään (gözle-en) “gözleyen”, okaan (oku-an)
“okuyan”, yaşaan (yaşa-an) “yaşayan; işleer (işle-er) “işler”, güpleer (güple-er) “gürler”, meleer (mele-er) “meler”.

f. -(I)p Ekiyle Oluşan Uzunluklar
-(I)p zarf-fiil eki ünlü ile biten fiillerin üzerine geldiğinde ünlü karşılaşması sonucu, son hecenin ünlüsü uzar: okaap (oku-ıp) “okuyup”, taşlaap (taşla-ıp) “atıp”, garaap (garaıp) “bakıp”, yıgnaap (yıgna-ıp) “toplayıp”.

g. +(I)m, +(I)n Ekleriyle Oluşan Uzunluklar
1. şahıs +(I)m ve 2. şahıs +(I)n iyelik ekleri kelimenin üzerine gelince, ünlü karşılaşması sonucu son hecenin ünlüsü uzar: almaam (alma+ım) “elmam”, agaañ (aga+ın)
“amcan”, ataam (ata+ım) “dedem”, kakaañ (kaka+ın) “baban”, ukıım (ukı+ım) “uykum”,
paltaañız (palta+ñız) “baltanız”.

h. -mAk Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Mastar -mAk ekinden sonra yaklaşma (-e) hâli eki gelince, mastar ekinin ünlüsü uzar:
okamaaga (okumaya), sözlemääge (söylemeye), bermääge (vermeye), işlemääge (işlemeye).

ı. +k Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Ünlü ile biten yer-yön zarfları üzerine, zarfların bu anlamını pekiştiren -k ünsüzü eklendiğinde kelimenin son ünlüsü uzar: daşarıık (dışarıya), içerik (içeriye), nirääk (nereye),
yokarıık (yukarıya), beriik (beriye), gayraak (arkaya).

i. Ünsüz Düşmesi Sonucu Oluşan Uzunluklar
-g- düşmesi ile: dääl (değil)
Ayın sesinin düşmesi ile: maanı (ma‘na)
-h- düşmesi ile: Bazı alıntı kelimelerde -h- düşer. Düşen ünsüzün yanındaki ünlü uzar: äätiyatlı (ihtiyatlı), määkam (muhkem), määtaç (muhtaç)
-n düşmesi ile: Bu olay sadece, zarf-fiil eki “-ken”de görülür. Ekin son ünsüzü -n düşer. Bu durumda ekin ünlüsü uzar: baryakaa (giderken), gelyäkää (geliyorken).

j. Kaynaşma Sonucu Oluşan Uzunluklar
“Hem” edatı çoğunlukla kendisinden önce gelen kelime ile birleşir. Birleşme esnasında -h düşer. Edat, ünlü ile biten kelimelerle birleştiği zaman kelimenin son ünlüsü ile edatın ünlüsü birleşerek uzar: atınaam (< atını hem) “atını da”, oglaam (< oglı hem) “oğlunu da”, çayınaam (< çayını hem) “çayını da”.
Devamlı birlikte kulanılan iki kelimenin birleşmesi sonucu meydana gelen tek kelimenin ünlüsü uzar: aakel- (< alıp kel-) “getir-”, ääkit- (alıp kit-) “götür-”, näädeli (< ne edeli) “ne yapalım”.

k. Uzun Ünlülü Diğer Ekler
Türkmen Türkçesinde kullanılan bazı eklerin ünlüleri daima uzundur.
-Ay eki: berääy (ver), yetääymesin (yetişmesin).
+çA eki: barçaa “bütün”, köynekçee “püskül”.
-InçA eki: açılınçaa (açılınca), alınçaa (alınca), gelinçää (gelince), ölinçää (ölünce).
+kA eki: Şüphe edatı olarak kullanılan +kA’nın (< ki < erki) ünlüsü her zaman uzundur: barmıkaa (var mı acaba), çıkmazmıkaa (çıkmaz mı acaba), gelyamikaa (geliyor mu acaba).
-mAn eki: bermään (vermeden), yetirmään (yitirmeden), görmään (görmeden), sıgmaan (sığmadan).
+rAk eki: düzüvlirääk (doğruca), köprääk (çokça), gatıraak (çokça, iyice), tizrääk (çabucak).
-yAr eki: aydyaar (söylüyor), diyyäär (diyor), baryaar (gidiyor), oturyaar (oturuyor).
-yA eki: beryää (veriyor), gelyää (geliyor), çakyaa (çekiyor), işliyää (yapıyor).
-yAn eki: beryään (veren), gelyään (gelen), edyään (yaptığı), göteryään (taşıdığı).

Ünlü Uyumları

1. Büyük Ünlü Uyumu
Türk dilinde genel bir kural olan bu uyum, Türkmen Türkçesi yazı dilinde oldukça sağlamdır: oodunçı (oduncu), çiişiklik (şişlik), adamlarıñ, ayralıkdan (ayrılıktan), atasınıñ (dedesinin), öldürääymän (öldürmeyin).

-kA eki: Türkiye Türkçesinde bütün kelimelere, -ken şekliyle eklendiği için, büyük ünlü uyumuna aykırı olan bu zarf-fiil eki Türkmen Türkçesinde uyuma girerek -ka şeklinde kullanılır: baryakaa (gidiyorken), baryaarkaa (gidiyorken).

+kI eki: Türkiye Türkçesinde +ki şekliyle kullanılan ve dolayısıyla uyumu bozan bu ek de Türkmen Türkçesinde uyuma girer: arkadaakı (arkadaki), şonuñkı (onunki), sınamdaakı (sinemdeki), yaşındaakı (yaşındaki).

2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
Küçük ünlü uyumu Türkiye Türkçesine göre, Türkmen Türkçesinde daha zayıftır.
Türkmen Türkçesinde bu uyum daha çok 1. ve 2. hece arasında görülürken 3. hecede bozulur. Çünkü 3. hecede genellikle düz ünlülü şekiller kullanılır: bölünici (bölünen), hovplulık (korkma durumu), dovulçı (korkak), söygüli (sevgili).

3. Ünlü Uyumunun Bozulması
a. Yabancı Kökenli Kelimelerde
Yabancı kökenli kelimelerin bir kısmı uyuma girmez: biganä (yabancı), nepaga (nafaka), biradar (kardeş), geda (köle).
b. Türkçe Kelimelerde
Bazı birleşik kelimeler, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi uyuma girmemiştir: aglıdıbilmezdi (ağlatamazdı), basıberdiler (basıverdiler), barıberende (gidiverdiğinde), Göroglı (Köroğlu), bilenok (bilmiyor), göremok (görmüyorum).
-An sıfat-fiilinin üzerine soñ kelimesinin getirilmesiyle yapılan zarflar uyuma girmez:
diyensoñ (deyince), gidensoñ (gidince).

Ünsüzler
Türkmen Türkçesinde 23 ünsüz vardır. Ancak alfabede 21 işaret kullanılmaktadır: “b, c, ç,
d, f, g, h, j, k, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z”.

Türkiye Türkçesi alfabesinde olduğu gibi kalın ve ince g ile kalın ve ince k, birer harfle gösterilmiştir.
Kalın ünlülerin yanındaki g ve k’ler kalındır: gapı, galmak, ak. İnce ünlülerin yanında bulunan g ve k’ler incedir: gelmek, gelin, ekin, iki.
Türkmen Türkçesinde s ve z sesleri de Türkiye Türkçesinden farklı olarak peltek telaffuz edilir.

Türkmen Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler
1. Kelime başındaki kalın k’lar Türkmen Türkçesinde g olur: gar (kar), gapı (kapı), garşı (karşı), gızıl (kızıl), goy- (koy-).
2. Türkçe asıllı bir kısım kelimelerin başındaki t’ler Türkmen Türkçesinde d olur: daaş (taş), duuz (tuz), dañ (tan), dırnak (tırnak).
3. Arapça ve Farsça alıntı kelimelerdeki f’ler p olur: sapar (sefer), ependi (efendi), Patma (Fatma), pelek (felek), pil (fil).
4. “var, vermek, varmak” kelimelerindeki v, Türkmen Türkçesinde b’dir: bar, bermek,
barmak. Türkiye Türkçesinde “ol-“ fiili, Türkmen Türkçesinde “bol-” şeklindedir.
5. “Bin, boncuk, binmek, ben” kelimeleri ile “ben” ve “bu” kelimelerinin ek almış şekillerinde b, m olur: miñ, moncuk, münmek, men, maña, meni, mende, munuñ, muña, mundan, munlar.
6. Kelime sonunda iki h’den sadece hırıltılı olanı (x bulunur): çarx, parx. Kelime başında ise sadece h bulunur: hemme (bütün), haysı (hangi). Ortada her ikisi de bulunabilir: ähli (bütün, hepsi), näxili (nasıl).
7. Kelime içindeki b’ler v okunur: oba yazılır; ova okunur, dabara yazılır; davara okunur. Ancak bu v Türkiye Türkçesindeki gibi değil, iki dudak hafifçe büzülerek telâffuz edilir. Kelime başında bulunan ve p’den sonra gelen b ise v okunmaz: bermek, gubka (sünger).
8. Türkiye Türkçesinde t ile de başlayabilen ekler, Türkmen Türkçesinde sadece d ile başlar: başda, altdan, öçdi (söndü).
9. Türkiye Türkçesinde iç sesteki -ğ- ünsüzü, Türkmen Türkçesinde v olur: Bövür (böğür), duvlı (tuğlu), düvme (düğme), düvün (düğüm), gövüs (göğüs).
10. Türkiye Türkçesinde baş ve ortadaki bazı b sesleri Türkmen Türkçesinde p olur: palta (balta), güpbi (cübbe), gapırga (kaburga), çopan (çoban), pıçak (bıçak).
11. Türkiye Türkçesindeki bazı iç ve son ses v’ler Türkmen Türkçesinde y sesine dönüşür: düye (deve), öy (ev), söyün- (sevin-).
12. Yabancı kökenli kelimelerde bulunan hemze (ء), ayın (ﻉ), ha (ﺡ) ve hı (ﺥ) sesleri Türkmen Türkçesinde çoğunlukla g'ye dönüşür:
bagıs ( bahs) rugsat ( ruhsat) bagt ( baht) talıg ( talih) cemagat ( cemaat) doga ( dua)
13. Kelime içindeki st sesleri ilerleyici benzeşmeyle ss olur: ussa (usta), dassan (destan), yassık (yastık).
14. Kelime içindeki mb, mm olur: gümmez (kümbez), tümmek (tümbek) “tümsek”.
15. Yukarıdaki iki maddede görülen değişmelere benzer değişmeler, çeşitli eklemeler sırasında da meydana gelir. Ancak bunlar yazıda gösterilmez.
ts yazılır (gitse) / ss okunur (gisse)
zs yazılır (yazsın) / ss okunur (yassın)
çs yazılır (içse) / şs okunur (işse)
çl yazılır (saçlı) / şl okunur (saşlı)
çç(çc) yazılır (agaççı) / şş okunur (agaşşı)
şc yazılır (guşcagaz) / şş okunur (guşşagaz)
nd yazılır (mende) / nn okunur (menne)
ld yazılır (geldi) / ll okunur (gelli)
st yazılır (üstün) / ss okunur (üssün)
sd, zd yazılır (basdırmak) / ss, zz okunur (bassırmak)

Ünsüz Uyumu
Kelime içerisinde ve eklenme sırasında kullanılan ünsüzlerin tonluluk-tonsuzluk bakımından gösterdiği uyumdur. Türkiye Türkçesinde yaygın olan bu uyum, Türkmen Türkçesinde görülmemektedir. Türkmen Türkçesinde birçok ekin ünsüzü daima tonludur.
Türkmen Türkçesinde eşitlik eki +çA ve yapım eki +çI daima tonsuz; bulunma hâli
eki +da, ayrılma hâli eki +dan, görülen geçmiş zaman eki -dI ve bildirme eki +dIr dadaima tonlu ünsüzle kullanıldıkları için ünsüz uyumuna aykırı düşerler: öninçe (öncelikle), mençe (bana göre); eyerçi (eyerci), açarçı (anahtarcı); başda (başta), düyşde (düşte); atdan (attan), ağaçdan (ağaçtan); gaçdı (kaçtı), dikdi (dikti); bolupdır (olmuş), görüpdir (görmüş).


Şekil Bilgisi

Çekim Ekleri

İsim Çekim Ekleri
1. Çokluk Eki
Türkmen Türkçesinde de çokluk eki +lAr’dır: baylar (zenginler), yılkılar (atlar), depderler (defterler), erenler (erenler), daglar (dağlar), guşlar (kuşlar).

2. İyelik Ekleri
İyelik ekleri Türkiye Türkçesindeki gibidir. Ancak ikinci heceden sonra küçük ünlü uyumu olmadığı için ek ve yardımcı ünlüler, üçüncü heceden itibaren u, ü değil; ı, i olur. İkinci şahıs ekleri ise geniz n’si (ñ) iledir. Üçüncü şahısta ek daima -ı, -i, -sı, -si’dir.

agaam (amcam) pulum “param”
agaañ puluñ
ağası pulı
ağamız pulumız
agañız puluñız
ağası pulı

3. Hâl Ekleri
a. Yalın Hâl
Yalın hâl Türkiye Türkçesinde olduğu gibi eksizdir: abray (şöhret), duzak (tuzak), aat (ad), alma (elma), bilbil (bülbül), ata (dede).

b. İlgi Hâli
İlgi hâli eki Türkiye Türkçesindeki gibidir. Ancak, n geniz n’sidir. İkinci heceden sonra ekin yuvarlak ünlülü şekli yoktur: gözüñ (gözün), daglarıñ, çaganıñ (çocuğun), öyüñ (evin), enesiniñ (annesinin), geçiniñ (keçinin).
İlgi hâli eki bazen Türkiye Türkçesinde olduğu gibi eksizdir: ceren balası (ceylan yavrusu), gözüm yaşı (gözümün yaşı).

c. Yükleme Hâli
Türkmen Türkçesinde yükleme hâli eki +(n)I’dır. Ek, ünlü ile biten kelimelerin üzerine +nI, ünsüzle bitenlerin üzerine +I şekliyle gelir. Ayrıca ekin ünlüsü düz olup yuvarlak şekli görülmez: ataanı (atayı), almaanı (elmayı), suunı (suyu), saz+ı (sazı), il+i (ili), yol+ı (yolu).
Yükleme hâli, bazen eksiz olarak kullanılır: cigerin daglayan (ciğerini dağlayan), gızın oda özün uran (kendini ateşe atan), bereyin (kızını vereyim).

e. Yönelme Hâli
Yönelme hali eki +A’dır. Ünsüzle biten kelimeler üzerine geldiğinde +A olarak kullanılır. Ünlüyle biten kelimeler üzerine geldiğinde ise kelimenin son ünlüsüyle birleşerek uzun
+A olur. Ancak, bu uzunluk yazıda gösterilmez: başa, göze, çöle, araa (ara+a) “araya”, köç
ää (köçe+e) “köşeye”, galaa (gala+a) “kaleye”.
Yönelme eki, iyelik ekleri alan kelimelerden sonra +nA şekliyle kullanılır. Türkiye Türkçesindeki gibidir: oobasına (obasına), öñüne (önüne), öyine (evine), gılıcına (kılıcına).

f. Bulunma Hâli
Bulunma hâli eki +dA’dır. Ek tek şekilli olup tonsuz şekli yoktur: günde, başda (başta), ilde, daşarda (dışarıda), hızmatda (hizmette).
İyelik ekinden sonra araya n girer: aşagında (aşağısında), gözünde, olmasında.

g. Ayrılma Hâli
Ayrılma hâli eki +dAn olup tonsuz şekli yoktur: atdan (attan), nayzadan (mızraktan),
kölegeden (gölgeden), ootdan (ateşten), elden, kümüşden (gümüşten).
İyelik ekinden sonra araya n girer: başından, gözünden, olmasından.

h. Eşitlik Hâli
Eşitlik hâli ekinin kullanımı, Türkiye Türkçesindeki gibi +ça/-çe’dır ancak ekin tonlu şekli(+ca/+ce) yoktur: barça (bütün), gulça (kul gibi), öñünçe (önünde), garrıça (yaşlıca), aadatça (âdete göre), şunça (bu kadar, şu kadar).

ı. Vasıta Hâli
Türkmen Türkçesinde vasıta hâli eki için herhangi bir ek yoktur. “bilen” edatı ekleşmemiş biçimiyle vasıta ifadesi için kullanılmaktadır: çaga bilen (çocukla), yuvaşlık bilen (yavaşça), şeylelik bilen (böylelikle), yeññesi bilen (yengesiyle).

4. Aitlik Eki
Aitlik eki Türkmen Türkçesinde +kI’dır. Ek Türkiye Türkçesinden farklı olarak ünlü uyumuna girer: arkadakı (arkadaki), aşağıdakı (aşağıdaki), şonuñkı (onunki), sınamdakı
(sinemdeki), düynki (dünkü), içki (içerdeki).

5. Soru Eki
Soru eki Türkiye Türkçesinde olduğu gibi +mI’dır. Ek yazıda kelimeye bitişik olarak yazılır: barmı (var mı?), berdimi (verdi mi?), yokmı (yok mu?), aşınamı (tanıdık mı?)

Fiil Çekim Ekleri

1. Şahıs Ekleri
İş, hâl ve hareketin hangi şahıs tarafından yapıldığını gösteren bu ekler, yüklemin özne ile ilişkisini belirler. Şahıs ekleri iki türlüdür.
a. Zamir Kökenli Şahıs Ekleri
Bu ekler Türkiye Türkçesinde olduğu gibi, görülen geçmiş zaman, hikâye ve şart kipi dışında kalan bütün kiplerde kullanılır.

Teklik Çokluk
1. Şahıs -(I)n -(I)s
2. Şahıs -sIñ -sIñIz
3. Şahıs -ø -lAr

b. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri
Görülen geçmiş zaman, hikâye ve şart kiplerinde kullanılır.

Teklik Çokluk
1. Şahıs -m -k
2. Şahıs -ñ -ñIz
3. Şahıs -ø -lAr

2. Zaman ve Şekil Ekleri

a. Bildirme Kipleri

1. Öğrenilen Geçmiş Zaman
Öğrenilen geçmiş zamanın eki için -IpdIr kullanılır. Ek, ünlüyle biten bir file geldiğinde, fiilin sonundaki ünlü uzar:
alıpdırın (almışım)
alıpdırsıñ
alıpdır
alıpdırıs
alıpdırsıñız
alıpdırlar
Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuzu “-maandır/-määndir” ekiyle yapılır: almaandırın (almamışım), almaandırsıñ (almamışsın); gelmeendir (gelmemiş), gelmeendiris (gelmemişiz); dokamaandırsıñız (dokumamışsınız), dokamaandırlar (dokumamışlar).

2. Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman
Görülen geçmiş zaman eki -dI’dir. Üçüncü şahıslarda (yazılışta) daima -dı, -di şeklindedir. Birinci ve ikinci şahıslarda yuvarlak ünlülerden sonra, ikinci hecede -du, -dü; ikinci heceden sonra (yazılışta) -dı, -di’dir.
Geldim
Geldin
Geldi
Geldik
Geldiniz
Geldiler
Olumsuz şekli: gelmedim, gelmediñ; düşünmedi, düşünmedik; görmediñiz, görmediler.

3. Şimdiki Zaman
Türkmen Türkçesinde şimdiki zaman dört şekilde ifade edilmektedir.
1. tip şimdiki zaman: -yaar/-yäär ekiyle kurulur. Bu ekin ünlüsü daima uzundur:
baryaarın (gidiyorum)
baryaarsıñ
baryaar
baryaarıs
baryaarsıñız
baryaarlar
Olumsuz şekli: barmayaarın (gitmiyorum), barmayaarsıñ (gitmiyorsun); görmeyäär
(görmüyor), görmeyääris; gülmeyäärsiñiz, gülmeyäärler.
2. tip şimdiki zaman: -yaar/-yäär ekindeki -r’nin düşmesi sonucu -yaa/-yää’li şekliyle kullanılır. Bu ekin de ünlüsü uzundur:
baryaan (gidiyorum)
baryaañ
baryaa
baryaas
baryaañız
baryaalar
Olumsuz şekli: barmayaan (gitmiyorum), barmayaañ (gitmiyorsun); yazmayaa (yazmıyor), yazmayaas (yazmıyoruz); bilmeyääñiz (bilmiyorsunuz), bilmeyääler (bilmiyorlar).
3. tip şimdiki zaman: Şimdiki zaman Türkmen Türkçesinde “-p yöör, -p duur, -p otı-
ır, -p yatıır” yardımcı fiilleriyle de ifade edilmektedir:
alıp yöörün (almaktayım)
alıp yöörsüñ
alıp yöör
alıp yöörüs
alıp yöörsüñiz
alıp yöörler
Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuz şekli yoktur.
4. tip şimdiki zaman: Türkmen Türkçesinde bir de sadece olumsuz şekli bulunan şimdiki zaman şekli vardır. Fiil köklerine iyelik eki almış “-an/-en” sıfat-fiil eki ve “yook” kelimesinin getirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Bu oluşum sırasında hece kaynaşması meydana gelir ve “yook”un başında bulunan “y” ile birlikte bazı sesler düşer:
okaamook (<okaanım yook) “okumuyorum”
okaañook (<okaanıñ yook)
okaanook (<okaanı yook)
okaamzook (<okaanımız yook)
okaañzook (<okaanıñız yook)
okaanooklar (<okaanları yook)

4. Gelecek Zaman
Türkmen Türkçesinde gelecek zamanın eki -cAk’tır. Diğer Oğuz grubu lehçelerinden farklı olarak -cAk ekinin üzerine şahıs eki getirilmez. Bu eki alan fiillerin şahıs kavramı, zamirlerle ifade edilir. Kesin bir gelecek zaman ifadesi taşır.
men alcak (alacağım)
sen alçak
ol alçak
biz alçak
siz alçak
olar alçak
Olumsuz şekli: Gelecek zamanın olumsuzu, çekimin sonuna “dääl” kelimesi getirilerek yapılır: men alcak dääl (almayacağım), sen alcak dääl (almayacaksın); ol görcek dääl
(görmeyecek), biz görcek dääl (görmeyeceğiz); siz gelcek dääl (gelmeyeceksiniz), olar gelcek dääl (gelmeyecekler).

5. Geniş Zaman
Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -(A)r ekiyle yapılır. Ünlü ile biten fiillerde iki ünlü kaynaşır ve uzun ünlü ortaya çıkar.
aların (alırım)
alarsıñ
alar
alarıs
alarsıñız
alarlar
Olumsuz şekli: Geniş zamanın olumsuzu teklik 1. ve 2. şahıslarda “-mar/-mer”, üçüncü şahıslarda ise -“maz/-mez” ekiyle ifade edilir: almarın (almıyorum), almarsıñ (almıyorsun); görmez, görmeris (görmüyoruz); okaamarsıñız (okumuyorsunuz), okaamazlar (okumazlar).

b.Tasarlama Kipleri
1. Şart Kipi
Diğer Türk lehçelerinde olduğu gibi Türkmen Türkçesinde şart kipi -sA eki ile yapılır.
Şart kipinde iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır.
bersem (versem)
berseñ
berse
bersek
berseñiz
berseler
Olumsuz şekli: bermesem (vermesem), bermeseñ (vermesen); almasa, almasak; iişlemeseñiz (çalışmasanız), iişlemeseler (çalışmasalar).

2. Gereklik Kipi
Türkmen Türkçesinde gereklik çekimi iki şekilde ifade edilir. Birinci tip -mAlI ekiyle yapılır. Bu çekimde şahıs ekleri kullanılmaz. Onların yerine fiilin başına şahıs zamirleri getirilir.
men almalı (almalıyım)
sen almalı
ol almalı
biz almalı
siz almalı
olar almalı
Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuzu “dääl” kelimesi ile yapılır: men almalı dääl, men almalı dääl, men almalı dääl; biz sözlemeli dääl (söylememeliyiz), siz sözlemeli dääl (söylememelisiniz), olar sözlemeli dääl (söylememeliler).
İkincisi ise -mAlI(dIr) ekiyle yapılır ve ekin sonuna şahıs ekleri getirilir.
bermelidirin (vermeliyim)
bermeli(dir)siñ
bermeli
bermelidiris
bermeli(dir)siniz
bermeli
Olumsuz şekli: Bu kipin de olumsuz şekli “dääl” kelimesiyle yapılır: bermeli dääldirin
(vermemeliyim), bermeli dääldirsiñ (vermemelisin), bermeli dääldirsiñ (vermemeli); galdırmalı dääldiris (kaldırmamalıyız), galdırmalı dääldirsiñiz (kaldırmamalısınız), galdırmalı dääldirler (kaldırmamalılar).

3.Emir Kipi
Teklik Çokluk
1. -ayın/-eyin 1. -AlIIn/-AlI
2. -gIn/-gUn 2. -Iñ/-Uñ/-ñ
3. -sIn/-sUn 3. - sInlAr/-sUnlAr

alayın (alayım)
al(gın)
alsın
alalııñ
alıñ
alsınlar
Teklik 2. şahıs “al”, “algın” (al), şekillerinde olabildiği gibi -ay, -ay ekiyle de yapılabilir:
alay (al), göräy (gör), okay (oku).
Olumsuz şekli: “-ma/-me” ekiyle yapılır: almaayım (almayayım), alma/gın (alma); görmesin, görmääliiñ (görmeyelim); okamaañ (okumayın), okamasınlar (okumasınlar).

4. İstek Kipi
Türkmen Türkçesinde istek kipinin ifadesi için -mAkçI eki kullanılır. Bu çekimde şahıs ekleri kullanılmaz başa zamirler getirilir.
men görmekçi (görmek istiyorum)
sen görmekçi
ol görmekçi
biz görmekçi
siz görmekçi
olar görmekçi
Olumsuz şekli: Olumsuzu “dääl” kelimesiyle yapılır: men görmekçi dääl (görmek istemiyorum), sen görmekçi dääl (görmek istemiyorsun), ol görmekçi dääl (görmek istemiyor); biz okamakçı dääl (okumak istemiyoruz), siz okamakçı dääl (okumak istemiyorsunuz), olar okamakçı dääl (okumak istemiyorlar).

c. Fiillerin Birleşik Çekimi
1. Rivayet
Türkmen Türkçesinde fiillerin rivayet birleşik çekimi, ‘eken’ ve “mIş” vasıtasıyla yapılır.
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Rivayeti
Öğrenilen geçmiş zamanın rivayetinde -An ekli geçmiş zaman ekinin üzerine ‘eken’; -Ip/-Up ekli geçmiş zaman ekinin üzerine ise ‘-mIş’ gelir.
alan ekenim (almışmışım) gelipmişim (gelmişmişim)
alan ekenin gelipmişiñ
alan ekeni gelipmiş
alan ekenik gelipmişik
alan ekeniniz gelipmişiñiz
alan ekenler gelipmişler

Şimdiki Zamanın Rivayeti
Şimdiki zamanın rivayetinde, şimdiki zaman ekleri -yaar/yäär ve yaa/yää’nin üzerine “eken” veya “-mIş” gelir.
alyaarmışım (alıyormuşum)
alyaarmışsıñ
alyaarmış
alyaarmışık
alyaarmışıñız
alyaarmışlar

Gelecek Zamanın Rivayeti
Gelecek zamanın rivayeti için hem “eken” hem de “mIş” kullanılır.
görcek ekenim (görecekmişim)
görcek ekeniñ
görcek eken
görcek ekenik
görcek ekeniniz
görcek ekenler

Geniş Zamanın Rivayeti
Geniş zamanın rivayeti için de “eken” veya “mIş” kullanılır.
biler ekenim (bilirmişim)
biler ekenin
biler eken
biler ekenik
biler ekeniniz
biler ekenler

Şart Kipinin Rivayeti
Şart kipinin rivayeti için de “eken” veya “mIş” kullanılır.
alsa ekenim (alsaymışım)
alsa ekenin
alsa eken
alsa ekenik
alsa ekeniniz
alsa ekenler

Gereklik Kipinin Rivayeti
Gereklik kipinin rivayeti için de “eken” veya “mIş” kullanılır.
sooramalı ekenim (sormalıymışım)
sooramalı ekenin
sooramalı eken
sooramalı ekenik
sooramalı ekeniniz
sooramalı ekenler

2. Hikâye
Bu kipte, görülen geçmiş zaman çekiminde olduğu gibi, iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır. Fiil çekimlerinin hikâyesi -dI ekiyle yapılır.
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
-Ip + dI ve -An+dI şeklinde kurulur.
aydıpdım (söylemiştim)
aydıpdıñ
aydıpdı
aydıpdık
aydıpdıñız
aydıpdılar

Şimdiki Zamanın Hikâyesi
Şimdiki zamanın hikâyesinde, şimdiki zaman ekleri -yaar/yäär ve yaa/yää’nin üzerine “-dI” eki gelir.
baryaardım (gidiyordum)
baryaardıñ
baryaardı
baryaardık
baryaardıñız
baryaardılar

Gelecek Zamanın Hikâyesi
-cAk + dI yapısı kullanılır.
durcakdım (duracaktım)
durcakdıñ
durcakdı
durcakdık
durcakdıñız
durcakdılar

Geniş Zamanın Hikâyesi
Türkiye Türkçesinde olduğu gibi, basit çekimlenmiş fiiller üzerine i- (< er-) cevherî fiilinin hikâye şekli olan -dI getirilerek yapılır.
diyerdim (derdim)
diyerdiñ
diyerdi
diyerdik
diyerdiñiz
diyerdiler
Şart Kipinin Hikâyesi
Şart kipinin hikâyesi iki şekilde çekimlenir. Birincisinde şart ekiyle hikâye eki arasına şahıs eki gelir, aynı ek en sonda da bulunur. İkincisinde ise şahıs eki yalnızca sonda bulunur ancak gereklik kip eki ile -dI eki arasına Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -y- sesi gelmez.
barsamdım/barsadım (gitseydim)
barsañdıñ/barsadı
barsadı/barsadı
barsakdık/barsadık
barsañızdıñız/barsadıñız
barsalardılar/barsadılar

Gereklik Kipinin Hikâyesi
Gereklik kipinin hikâye çekiminde de gereklik eki ile hikâye eki arasında -y- sesi bulunmaz.
gitmelidim (gitmeliydim)
gitmelidiñ
gitmelidi
gitmelidik
gitmelidiñiz
gitmelidiler

3. Şart
Fiillerin şartlı birleşik çekimi -sA ekiyle yapılır.
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı
bakıpsam (bakmışsam)
bakıpsañ
bakıpsa
bakıpsak
bakıpsañız
bakıpsalar

Şimdiki Zamanın Şartı
alyaarsam (alıyorsam)
alyaarsañ
alyaarsa
alyaarsak
alyaarsañız
alyaarsalar

Gelecek Zamanın Şartı
barcaksam (gideceksem)
barçaksan
barçaksa
barçaksak
barçaksanız
barçaksalar

Geniş Zamanın Şartı
alarsam (alırsam)
alarsañ
alarsa
alarsak
alarsañız
alarsalar

Gereklik Kipinin Şartı
Gereklik kipinin hikâye çekiminde de gereklik eki ile şart eki arasında -y- sesi bulunmaz.
bilmelisem (bilmeliysem)
bilmeliseñ
bilmelise
bilmelisek
bilmeliseñiz
bilmeliseler

d. İmek ve eken İle Yapılan İsim Çekimi
1. Geniş (veya Şimdiki) Zaman
İsmin sonuna şahıs ekleri veya ismin başına şahıs zamirleri getirilerek yapılır.
Türkmendirin (Türkmenim)
Türkmen(dir)siñ
Türkmen(dir)
Türkmendiris
Türkmen(dir)siniz
Türkmen(dir)ler

2. Öğrenilen Geçmiş Zaman
İsim çekiminin öğrenilen geçmiş zamanı iki şekilde yapılır. Birinci şekilde -mIş eki kullanılır.
okuvçımışın (öğrenciymişim)
okuvçımışıñ
okuvçımış
okuvçımışık
okuvçımışıñız
okuvçımışlar
İkinci şekilde “eken” kelimesi kullanılır.
baar ekenim (varmışım)
baar ekenin
baar ekeni
baar ekenik
baar ekeniniz
baar ekenler

3. Görülen Geçmiş Zaman
-dI ekiyle yapılır. Ünlü ile biten kelimelerde araya -y- sesi girmez:
baydım (zengindim)
baydın
baydı
baydık
baydınız
baydılar

Yapım Ekleri
1. İsimden İsim Yapan Ekler
+baaz: Farsça kökenlidir. Bir şeye düşkünlük bildiren veya karakter özelliği belirten sıfatlar türetir: masgara+baaz (soytarı), oyun+baaz (oyun bozan, hilebaz; şakacı), humarbaaz (kumarbaz), gepbaaz (güzel konuşan), ceñbaz (savaşçı).

bii+: Olumsuzluk ifade eden Farsça ön ektir: bii+acal (vakitsiz), bii+akıl (akılsız), biipayan (fani), biizar (çaresiz), biidövlötlük (yoksulluk), biitaraplık (tarafsızlık).

+cagaz: Sevgi ve küçültme işlevli kelimeler türetir: buucagaz (bu kadarcık), gıızcagaz
(kızcağız), pişikcagaz (kediceğiz), atcagaz (atcık), taycagaz (taycık).

+cIk: Sevgi ve küçültme ifade eden kelimeler yapar: yaşacık (gencecik), yaycık (küçük
yay), baalacık (yavrucuk), depderçecik (küçük defter)

+çA: Çoğunlukla küçültme ifade eder, ayrıca dil ve lehçe adları türetir: kitapça (kitapçık), halı+ça (küçük halı), bar+ça (bütün), küpça (küçük testi), yekeçe (yalnız, tek, bir tanecik), Arapça, Türkmençe.

+çI/+çU: Meslek isimleri ve karakter özelliği belirten kelimeler türetir: yapar: dövçi (savaşçı), eyerçi, garakçı (haydut), guşçu (kuşçu), gürrünçi (meddah), yolbaşçı (lider),
okuvçı (öğretmen), haalıçı (halıcı), gepçi (dedikoducu), govgaçı (kavgacı).

+çIlIk: İş ve meslek isimleri yapar: +çI ve +lIk eklerinin birleşmesiyle oluşmuştur:
alamançılık (çoğulculuk), basavulçılık (yağmacılık), dayhançılık (çiftçilik), gudaçılık (dü-
nürcülük).

+daan: Farsça kökenlidir. Nesnenin konulduğu yeri belirten isimler türetir: güldaan
(vazo), gergezdaan (avare), zenehdaan (yanak), küldaan (küllük), galamdaan (kalemlik),
çaaydaan (demlik).

+daar: Farsça kökenli olup Türkçedeki +lI gibi isimlerden fiil yapar: candaar (canlı),
maldaar (mal sahibi), gandaar (katil), caydaar (uygun), puldaar (paralı, zengin), karzdaar (borçlu).

+dAş: Ortaklık, yakınlık, eşitlik ve beraberlik ifadesi belirtir: aatdaş (adaş), vatandaş,
dövürdeş (çağdaş), oobadaş (köydeş, aynı köyden), pikirdeş (fikirdeş), egindeş (aynı boyda), käärdeş (meslektaş).

+gäär/+käär: Farsça kökenlidir. Meslek adları yapar ve sıfat türetir: zergär (kuyumcu), işgär (memur), söövdagäär (tüccar), küyzegäär (çömlekçi), cogapkäär (sorumlu),
günakäär (günahkâr)

+haana: Farsça kökenli bir ektir: çaayhaana (çayhane), kitaphaana (kütüphane), meyaahaana (meyhane), naharhaana (yemekhane).

+hoor: Farsça kökenlidir: gamhoor (sırdaş), çaayhoor (çay içen), ganhoor (katil), paarahoor (rüşvetçi), arakhoor (içki içen).
+lAk: Aşırılık bildiren sıfatlar yapar. İşlek değildir: sakgallak (gür sakallı), diişlek (iri dişli), murtlak (gür bıyıklı), saçlak (gür saçlı), eginlek (geniş omuzlu).

+lI: İsimlerden sıfat yapar: agırılı (sıkıntılı), caylı (uygun), gövreli (hamile), yaazıklı
(günahkâr), gaharlı (sinirli), zeraarlı (zararlı), kitüvli (öfkeli), öyli (evli), Aşgabatlı, şäherli
(şehirli).

+lIk/lUk: Türkiye Türkçesinde olduğu gibi soyut ve somut isimler yapar: amanlık (esenlik), añsalık (kolaylık), ertirlik (sabahlık), gövünlik (teselli), doostluk (dostluk), sözlük, hemişelik (süreklilik), gözlük, öñlük (önlük), daaglık (dağlık), ellik (eldiven).

+(I)mtIl/+(U)mtUl: Renk adlarına gelerek benzerlik ve gibilik ifade eder. İşlek değildir: garamtıl (siyahımsı), göögümtül (mavimsi).

+nää: Farsça olumsuzluk yapan bir ön ektir: nääçar (çaresiz), näädan (cahil), näätanış
(yabancı), nääümit (ümitsiz), nääsaglık (hastalık), nääraazılık (memnuniyetsizlik).

+raak/+rääk: Üzerine geldiği isme aşırılık, benzerlik, küçüklük gibi anlamlar katar:
açıgraak (açıkça), añırraak (daha ileri), basımraak (çabucak), köprääk (daha çok), uluraak (daha büyük).

+sI: Benzerlik ve gibilik ifade eder. İşlek değildir: goñursı (kahverengimsi), gopbaamsı (biraz kibirli), öçügsi (biraz solgun), guraksı (kuru gibi).

+sIz: +lI ekinin olumsuz şeklidir: gaarsız (karsız), kemsiz (eksiksiz), yakımsız (kötü),
yaazıksız (günahsız), sessiz, yalñışsız (hatasız), allaçsız (çaresiz), duuzsuz (tuzsuz).

2. İsimden Fiil Yapan Ekler

+A-: İsimlerden olma ve yapma ifade eden fiiller türetir: daşa- (taşı-), geze- (nişan almak), or(u)na- (yerleş-), ug(u)ra- (git-), ota- (ot ayıkla-), ssına- (sına-), boşa-, yaaşa(yaşa-), giiñe- (genişle-).

+cAr-: Geçişsiz fiiller türetir. İşlek değildir: yagcar- (yağlan-), çıgcar- (az terle-), külcer- (kül rengine gir-), suvcar- (sulan-), çañcar- (hafifçe tozlan-).

+dA-: Daha çok ses taklidi isimlerden fiil yapar: golda- (golla-), güpürde- (gümbürde-), hüñürde- (mırıldan-), ökde- (başar-), zompulda- (fırla-), pışırda- (fısılda-), güvvülde- (uğulda), gövşülde- (eski-), ünde- (seslen-).

+gIr-/+kIr-: Yansıma kelimelere gelerek bunlara ait hareketleri ifade eden fiiller türetir. İşlek değildir: haykır-, yılgır- (gül-, gülümse-), heñkir- (hıçkıra hıçkıra ağla-; bağır-),
pışgır- (hapşır-).

+(I)rgA-/+(U)rgA-: İşlek değildir: ısırga- (koku almak için burnunu çekiştir-), mestirgemek (mest olmak), düyşürge- (düş gör-), nääzirge- (nazlan-).

+k-: İsimlerden geçişsiz fiiller türetir. İşlek değildir: aacık- (acık-), gözük-, daarık- (sıkıl-), biirik- (birleş-), giicik- (gecik-).

+(A)l-: Sıfatlardan olma bildiren fiiller türetir. İşlek değildir: köpel- (çoğal-), pesel-
(alçal-, azal-), gıısgal- (kısal-), iinçel- (incel-), aazal- (azal-).

+Ar-: Genellikle renk isimlerine gelerek geçişsiz fiiller türetir: gööger- (göğer-), aagar- (ağar-), bozar-, otar- (otlat-).

+lA-: Oldukça işlektir: abayla- (öfkelen-), alkımla- (yaklaş-), arassala-(temizle-), derle- (terle-), geple- (konuş-), söyüncile- (müjdelemek), taşla- (atmak), cemle- (topla-), baagla- (bağla-), anıkla- (açıkla-), böölekle- (parçalara ayır-), sözle- (konuş-).

+rA-: Olma bildiren fiiller türetir. İşlek değildir: garankıra- (alaca karanlık ol-), delire- (delir-).

+sIrA-/+sUrA-: Kişinin kendisini olduğundan farklı gösterdiğini bildiren fiiller türetir: akılsıra- (ukalalık yap-), hadımsıra- (oyalan-), yekesire-(yalnızlık çek-), möönsüre- (hiçbir şey bilmiyormuş gibi davran-), mılaayımsıra- (kendini mutlu göster-), çaaysıra- (çay içmek iste-).

3. Fiilden İsim Yapan Ekler

-(A)ç: Nesne isimleri yapar: gısaç (mengene), tutaç (tutacak), göreç (göz bebeği).

-(A)k: İsim ve sıfat türetir: bölek (parça), pıçak (bıçak), tayak (sopa), orak, yatak, böölek (bölüm), darak (tarak), gapak (kapak; çatı), gorkak (korkak), gülek (çok gülen).

-(A)lgA: Genellikle yer ve mekân isimleri türetir: duralga (durak), geçelge (geçit),
okalga (okuma salonu), yatalga (yatakhane), iinelge (iniş; iskele), çıkalga (çıkış), sıpalga
(bahane, sebep; kaçamak).

-Ar: Genellikle somut isimler türetir: akar (ark, dere), açar (anahtar), keser (halı bıçağı), tutar (sap, kapı kolu vb., tutacak yer), över (övgü), göçer (göçebe), çeker (çekmece),
keser (dokuma sırasında halının tüylerini kesmeye yarayan eğri bıçak).

-cAñ: Karakter özelliği yansıtan sıfatlar türetir: utancañ (utangaç), yarancañ (dalkavuk), övünceñ (kendini çok öven), çekinceñ (çekingen), gaabancañ (kıskanç), söveşçeñ
(mücadeleci).

-ç: Dönüşlü fiiller üzerine gelerek sıfat ve isim türetir: ayılganç (korkunç), gıınanç
(üzüntü), köplenç (çoğunluk), söögünç (küfür), gargınç (beddua, kargış), guvanç (kıvanç), begenç (beğenme, sevinç).

-çAk: Araç adları ve kalıplaşmış isimler yapar: sallançak (salıncak), gizlençek (gizlenecek yer), dövünçek (paket), bulancak (bulanık).

-g: Somut ve soyut isimler türetir. İşlek değildir: bezeg (süs), sınag (deney), sorag (soru), yarag (silah), boyag (boya), dileg (dilek).

-gAk: Sıfat türetir: bozgak (bozguncu), gaçgak (kaçak), bezgek (bezmiş, bıkmış), bişgek (çabuk pişen), taaygak (kaygan), yapışgak (yapışkan).

-gAnçAk: Somut isimler türetir. İşlek değildir: ilgençek (kıskaç), basgançak (basamak).

-gI/+kI-: Soyut ve somut isimler türetir: algı bergi (alış veriş), basgı (korku), düşelgi
(döşeli), kovgı (takipçi), oynatgı (köçek), yumılgı (yumulu), bergi (borç), gülki (komuk,
gülünç), içki, övgi (övgü), goşgı (şiir), bürelgi (örtülmüş).

-gIç/-gUç: Nesne isimleri türetir: oturgıç (sandalye), iildirgiç (çengel, askı), guyguç
(huni), süzgüç (süzgeç), bozguç (silgi), çızgıç (cetvel), yangıç (yakıt).

-gIr/-gUr: Fiilden sıfat yapar: kesgir (keskin), ötgür (keskin, sivri), tutgur (çabuk kavrayan), düşgür (çabuk kavrayan), duygur (çabuk sezen), sızgır (hassas, duyarlı), algır (yırtıcı).

-gIt/-gUt: Soyut ve somut isimler türetir: salgıt (vergi), çıkgıt (çıkacak yer; dip not),
yorgut (rüya tabiri), sargıt (vazife, görev), sovfut (para), yazgıt (yazgı).

-gIn/-gUn: İsim ve sıfat türetir: coşgun (coşku), gopgun (gürültü), çapgın (talan), çozgun (akın, hücum), düzgün (kural, kaide), iirgin (bıkkın), uçgun (kıvılcım), gızgın (kızgın), ösgün (gelişkin), öçgün (solgun, cansız).

-IcI/-UcI: Fiillerden nitelik bildiren isim ve sıfatlar türetir: sürüci (sürücü), göterici (vinç), ööndürici (üretici), uçucı (uçucu, pilot), yüzüci (yüzücü).

-Ik/-Uk: Sıfat ve isim türetir: artık (fazla), ayralık (ayrılık), deşik (delik), eşik (örtü), yetik (tanıdık), boguk (boğuk), bulaşık (karışık; bulanık), çüyrük (çürük), yapık (kapalı), tabşırık (emir, buyruk, istek).

-(I)m/-(U)m: Somut ve soyut isimler türeten işlek bir ektir: basım (çabuk), berim (hediye), adım (adım), geyim (elbise), yitirim (kayıp), bilim (bilgi), dilim, sözlem (cümle), ötüm (tesir), çıdam (sabır, dayanıklılık).

-mA: İsim ve sıfat türetir: gurama (tesis, kuruluş), saylama (seçme, seçkin), guyma
(döküm, dökme), gızzırma (sıtma), govurma (kavurma), gızma (öfkeli), göçme (mecazi; seyyar).

-mAk: İsim-fiil eki olan bu ek, bazı kalıcı isimler de türetmiştir: sıırtmak (düğüm), çakmak, ooymak (çukur), üyşmek (yığın, küme), gaymak (kaymak), yaşmak (yaşmak, örtü), oymak (yüksük).

-IndI: (<-In+dI): Somut anlamlı isimler türetir. İşlek değildir: gırındı (yonga), dövündi (kırık; kırıntı), kesindi (kesinti, kırpıntı), tapındı (buluntu), taşlandı (döküntü, artık).

-v(Uk): İsim ve sıfat türetir: cürlevük (düdük), şarlavuk (çağlayan), yıldıravuk (parlak), lovurdavuk (parlak, ışıltılı), hızlavuk (fırıldak), hışırdavuk (hışırtılı ses çıkaran).

4. Fiilden Fiil Yapan Ekler
-(I)l-:Geçişli ve geçişsiz fiillerden edilgen fiil yapar: aydarıl-(yıkıl-), beril- (veril-), yasal- (yapıl-), gısıl- (kısıl-), bezel- (süslen-), okal- (okun-), yıgnal- (toplan-), ııncal- (ağrısı din-, rahatla-).

-(I)ş-/-(U)ş-: İşteş çatı ekidir: aylanış- (dolaş-), çırmaş- (sarıl-), garaş- (bakış-), ornaş (yerleş), görüş-, uruş- (vuruş-), duuşuş- (karşılaş-), gülüş-, sooraş- (soruş-, soruştur-).

-AñkIrlA-: Hareketin bitmek üzere olduğunu belirten fiiller türetir. İşlek değildir:
gutarañkırla- (bitmek üzere ol-), yeteñkirle- (varmak üzere ol-).

-dIr-/-dUr-: Ettirgenlik ekidir ve tonsuz şekilleri yoktur: alışdır- (paylaştır-), artlaşdır- (arkasına bindir-), çapdır- (koştur-), emdir- (emzir-), bildir-, bööldür- (böldür-), dooldur- (doldur-), yıgnaşdır- (toplat-), gönükdir- (yönelt-).

-(A)r-: Ettirgen ve oldurgan fiiller türetir: gaytar- (geri döndür-), gider- (kaçır-), gopar- (çıkar-, sök-), çıkar-.

-Ir-/-Ur-: Ettirgen ve oldurgan fiiller türetir: bitir-, geçir-, göçür-, ötür- (geçir-), yetir- (ulaştır-), öçür- (söndür-), uçur-, üyşür- (topla-), içir-.

-Iz-/-Uz: Ettirgenlik ekidir. İşlek değildir: giriz (girdir-), turuz- (kaldır-), ürküz (ürküt-), gorkuz- (korkut-).

-kez-: İşlek değildir: görkez- (göster-).

-(I)n-/-Un-: Dönüşlülük ekidir: aylan- (dön-), horlan- (aşağılan-), büren-(bürün-),
yıgnan- (toplan-), başlan-, baaglan- (bağlan-), övün-, düvün- (yutkun-), garan- (bakın-).

-t-: Sık kullanılan bir ettirgen çatı ekidir: başart- (başar-), cagırdat- (şakırdat-), caytart- (yerleştir-), dargat- (dağıt-), ıssılat- (ısıt-), ogurlat- (ısıt-), köpelt- (çoğalt-), aazalt-
(azalt-), çıkart-, okat- (okut-), uzat-, peselt- (azalt-).

Sıfat-Fiiller
Türkmen Türkçesinde görülen başlıca sıfat-fiil ekeri şu şekildedir:

-An: Geniş zaman sıfat-fiilidir: alan (almış olan), geçen gün (geçmiş gün), gelen adam,
gören son (gördükten sonra), iişlään yeri (çalıştığı yer), okaan kitabım (okuduğum kitap),
galan zat (kalan şey), eziizini yitiren gözlekçi yaalı (sevgilisini yitiren âşık gibi).

-Ar: Geniş zaman sıfat-fiilidir. Olumsuzu -mAz’dır: akar suv (su), güler yüz, tutar kol
(el), görer göz (görür göz), bolar iiş (olur iş), çapar at (koşar, hızlı at); bolmaz iiş (olmaz
iş), görmez göz, yalñışmaz adam (hatasız insan), mizemez baylık (bitmez tükenmez, zenginlik), satılmaz zat (satılmaz şey).

-cAk: Gelecek zaman sıfat-fiilidir: okacak oglan (okuyacak oğlan), bercek zadım (verecek eşyam), gelcek yıl (gelecek yıl), tapşırcak gepim (söyleyecek sözüm), iişlencek iiş
(yapılacak iş), yazılmacak hat (yazılmayacak mektup), durcak yer (duracak yer).
-dIk: Geçmiş zaman sıfat-fiilidir. Olumsuzu -mAdIk şeklindedir: bildik kişi, geçdik
köpri (geçilmiş köprü), eşidildik ovaaz (tanıdık ses); bilmedik kişi, görmedik zat (şey),
vepa vermedik (vefa vermeyen), tapılmadık köynek (bulunmayan gömlek).

-gAn: -An şeklinde olan geniş zaman sıfat-fiilinin, az da olsa görülen, -gAn’lı şekli-
dir: bilgen (bilen), eylegen (eyleyen), otugan (otçul), getirgen caayında (getirdiğin yerde).

-mAlI: Gelecek zaman anlamı veren gereklik sıfat-fiilidir: geçmeli köpri (geçilecek
köprü), tayyaar bolmalı zaman (hazır olunacak zaman), eltmeli adres (iletilecek adres)

-yAAn: Geniş zaman sıfat-fiilidir. Aydyaan (söylediği), bakyaan süri (baktığım sürü),
sorayaan (soran), özgeryään bir devir (değişen bir devir), çörek bişiryään işçiler (ekmek pişiren işçiler), sözleyään adam (konuşan adam), dokalmayaan halı (dokunmayan halı),
gidyään yerimiz (gitmekte olduğumuz yer).

-yAr: Şimdiki zaman sıfat-fiilidir: Türkmenistanda çıkyār curnallar (Türkmenistanda çıkan dergiler), gülyär çaga (gülmekte olan çocuk).

Zarf-Fiiller
Şahsa ve zamana bağlı olmayan mücerret fiil şekilleridir. İsim-fiil ve sıfat-fiillerden farklı olarak isim çekim eklerini almazlar. Zarf olarak kullanılan bu şekiller bazen de yardımcı fiillerle birlikte birleşik fiil oluştururlar. Türkmen Türkçesinde kullanılan fiiller Türkiye Türkçesine göre daha azdır.

-(I)ban: Eski Anadolu Türkçesinde kullanılan bu ek, Türkmen Türkçesinde seyrek olarak kullanılır: diyban (deyip), yıglışıban (toplanıp).

-a/e(y)/-I,-U: Tekrar gruplarında ve birleşik fiil yapılarında kullanılır: dura dura, aglay aglay (ağlaya ağlaya), gaana gaana (kana kana), güle güle, soraşa soraşa; aydaber- (söyleyiver-), geliber- (geliver-), çekiber (çekiver-), düşüber- (düşüver-)

-AlI: Klasik dönem Türkmen eserlerinde -galı/-geli şeklinde olan bu ek, günümüz Türkmen Türkçesi eserlerinde ön sesteki g ünsüzünü düşürerek -alı/-eli şeklini almıştır:
gelelimiz bääri (geldiğimizden beri), gideliñ bääri (gittiğinden beri), iişlep başlalı bääri
(çalışmaya başlayalı beri), gaydalı bääri (döneli beri).

-dIkçA/-dUkçA: Türkiye Türkçesinde olduğu gibidir. golaylaşdıkça (yakınlaştıkça), diydikçe (dedikçe), boldukça (oldukça), okadıkça (okudukça), garadıkça (baktıkça), iişledikçe (çalıştıkça).

-AndA: Sıfat-fiil eki olan -An ekinin üzerine bulunma hâli ekinin getirilmesiyle oluşmuştur: begenende (beğendiğinde), çıkaranda (çıkardığında), yetenlerinde (yetiştiklerinde), alanda (aldığında), gülende (güldüğünde), işläände (çalıştığında).

-InçAA: Türkiye Türkçesinde olduğu gibidir: açılınçaa (açılınca), bolınçaa (olunca),
galınçaa (kalınca), bilinçää (bilince).

-Ip/-Up: Türkmen Türkçesinde en çok kullanılan zarf-fiil ekidir. -(I)p zarf-fiil eki, ünsüzle biten fiiller üzerinde -(I)p biçiminde kullanılır. Ancak, ünlü ile biten fiiller üzerine, koruyucu ünsüz y gelmez. Kelimenin son ünlüsü ile ekin ünlüsü birleşir. Bu durumda ek -p biçiminde görülür: açıp, anlap (anlayıp), berip (verip), gamçılap (kamçılayıp), gorkup (korkup), yöräp (yürüyüp).

-kAA: Türkiye Türkçesindeki “iken” anlamını verir. Ekin -n ünsüzünün düşmesi sonucunda oluşmuştur. Ayrıca bu ekin üzerine şahıs ekleri de gelir: alankaam (ben almışken), alankaañ (sen almışken), dergamankaak (biz dağılmışken), otırkaan (sen otururken), baryakaa (giderken), gitcekkää (gidecekken), gelcekkää (gelecekken).

-mAAn: Türkiye Türkçesindeki “-mAdAn” ekine karşılık gelir: almaan (almadan), bermään (vermeden), gısganmaan (kıskanmadan), öldürmään (öldürmeden), yaadamaan (yorulmadan), sözlemään (konuşmadan).

-mAzdAn: Eklendiği fiile “-madan/-meden” anlamı verir: iymezden öñ (yemeden önce), ölmezinden ön (ölmeden önce), garamazımdan ozal (ben bakmadan önce), gitmeziñizden öñürti (siz gitmeden önce).

Hareket Adları (İsim-Fiiller)
Hareket adları, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -mAk, -mA ve -(I)ş ekleriyle yapılır.

1. -mAk: Mastar ekidir. Ekin ünlüsü, kendisinden sonra yönelme hâl eki geldiğinde uzar: almak, aytmak (söylemek), övrenmek (öğrenmek), yuvmak (yıkamak), sooramak (sormak), almaaga (almaya), gülmääge (gülmeye).

2. -mA: Seyrek olarak iş adları yapar: deñeşdirme (karşılaştırma), yaatlama (hatırlama), eşitme (işitme), bişirme (pişirme).

3. -(I)ş/-(U)ş: Diğer hareket adları kadar işlek değildir: aydış (söyleyiş), boluş (oluş), kiriş (kiriş), nalış (inleyiş), yöriş (yürüyüş), görünüş, çıkış, duruş (durma, duruş), yaaşayış.

Kelime Türleri

Zamirler
a. Kişi Zamirleri
Türkmen Türkçesinde de kişi zamirleri, bir iki ses değişikliği dışında Türkiye Türkçesiyle aynıdır.

Teklik Çokluk
men biz
sen siz
ol olar

b. Dönüşlülük Zamiri
Dönüşlülük zamiri “ööz”dür.
öözüm, öözüñ, öözi, öözümiz, öözüñiz, öözleri

c. İşaret Zamirleri
Nesneleri işaret yoluyla karşılayan zamirlerdir. Türkmen Türkçesinde teklik zamirleri:
buu (bu), şuu (şu), şol/şo (şu), hol (şu), ol (o) ;
Çokluk zamirleri: bular (bunlar), şular (şunlar), şolar (şunlar), holar (şunlar), olar (onlar).

d. Belirsizlik Zamirleri
beyleki (başkası), biiri (birisi), birentek (birçok), hemmesi (hepsi), baarı (hepsi), ählisi (hepsi), her haysı (her biri), her kim (herkes), hiiç gaysı (hiç biri), hiiç haysısı (hiç birisi), hiiç kim (hiç kimse), hiiç biiri (hiçbiri), hiiç bir zaat (hiçbir şey), kimi/kimisi (kimi, bazı), külli (hepsi), pılan (filan), kääbiiri (bazısı), kääbirleri (bazısı), kimdir biiri (biri, birisi), birnääçesi (birkaçı, bazısı, kimi), kim de bolsa biri (herhangi biri).

e. Soru Zamirleri
Türkmen Türkçesindeki soru zamirleri şunlardır: kim, nää/nääme (ne), haysı/haysısı (hangi/hangisi), nire (neresi), nääçesi (kaçı), kimler, näämeler (neler), haysılar (hangileri), niireler (nereler).

Sıfatlar

a. Niteleme Sıfatları
ak öy (beyaz ev), gadım dövr (eski devir), dor at (doru at), gara göz (kara göz), kiçi bala (küçük çocuk), gızıl sagat (altın saat).

b. Belirtme Sıfatları
1. İşaret Sıfatları
buu (bu), şuu, şo (şu, bu), o, ol (o), ho/hol (bu, şu), şol (şu, bu): hol yer (bu yer), şo adam (şu adam), ol hat (o mektup).

2. Sayı Sıfatları
a. Asıl Sayı Sıfatları
nol (sıfır), bir, iki, üç, döört, bääş, altı, yedi, sekiz, dokuz, oon, yiğrimi, otuz, kırk, elli, altmış, yetmiş, segsen, togsan, yüz, müñ (bin), million (milyon), milliard (milyar), trillion (trilyon)

b. Sıra Sayı Sıfatları
Asıl sayı sıfatlarının üzerine +IncI eki getirilerek yapılır: ikinci gün, döördünci klas
(dördüncü sınıf), altıncı tapgır (altıncı kez), üçünci baranımda (üçüncü gidişimde), yigriminci asır (yirminci asır).

c. Kesir Sayı Sıfatları
bääşden üç (beşte üç), nol bütiin oondan üç (sıfır tam onda üç, 0,3), altı bütiin döörtden üç (altı tam üç bölü dört), sekiz bütiin oondan bääş/sekiz yaarım (sekiz tam onda beş/sekiz buçuk), yigrimi döört protsent/yüzden yigrimi döört (yüzde yirmi dört).

d. Üleştirme Sayı Sıfatları
biriin biriin (birer birer, teker teker), biir-biir (birer birer, teker teker), yekeme-yeke (birer birer, teker teker); iki-ikiden (ikişer ikişer), üç-üçden (üçer üçer), döört-döörtden (dörder dörder), yüz-yüzden (yüzer yüzer).

3. Belirsizlik Sıfatları
aaz, aazraak (azıcık), baarça (bütün), başga (başka), birnääçe (bazı, kimi, birkaç), birnääme (biraz), başga, hemme (bütün), bütiin (bütün), her, her haysı (her hangi), kem (az), köp (çok), telim (çok, fazla), köprek (çokça), özge (başka), birentek (birçok), pılaan (falan, filan), ähli (bütün), ençeme (birtakım), pılaança (falanca), kääbir (bazı, kimi), esli (hayli).

4. Soru Sıfatları
haysı (hangi), nääçe (kaç, ne kadar), nähili (nasıl), nää/nääme (ne, nasıl, ne çeşit), näçinci (kaçıncı).

Zarflar

a. Zaman Zarfları
indi (şimdi; artık), ertiir (yarın), agşam (akşam), yassıın (yatsı vakti), hemiişe (her zaman, daima), buu gün (bugün), düyn (dün), her gün, gışıın (kışın), giiç (geç), giice (gece), gündiiz (gündüz), günortaan (öğle, öğleyin), soñ (sonra), öñ (önce), yañı (demin, biraz önce, şimdi, yeni), kääte (ara sıra, bazen), iir (er, erken), ozal (daha önce, evvel), bayak (önce, daha önce), entek (şimdi, şu anda).

b. Yer-Yön Zarfları
alıs (uzak), arka, aşaak (aşağı), añrı (öte), bääri (beri), bääriik (beriye), daş (dış), daşarı (dışarı), içeri, içeriik (içeriye), gayra (geri), ileri, içerik (içeriye), garşı (karşı), öñ (ön), üst, yokarı, yokarıık (yukarıya).

c. Nitelik (Durum) Zarfları
şeyle (şöyle), eyle (öyle), beyle (böyle), çalt (hızlı, çabuk), çalaca (yavaşça), çala (kolayca), ogrıın (gizlice), yuvaş (yavaş), yaman (kötü), govı (iyi), örään çalt (çabucak, hızlıca), basım (çabuk, hızlı), emaay bilen (yavaşça), derbi-dagın (darmadağın), düzüvrääk (uygun), täämiz (temiz), gaayım (sıkı, sağlam), gazabıına (kızgınlıkla), tiiz-tiizden (sık sık).

d. Miktar Zarfları
haas (çok, pek), örään (daha, çok, pek çok), aaz (az), kem (az), köp (çok), cuda (çok), iñ (en), biraaz (biraz), gatı (çok, epey, oldukça), seyrek, sık, artık, tüys (tam), edil (tam, tıpatıp).

e. Soru Zarfları
haçan (ne zaman), nääme üçiin (niçin, neden), nääçe (ne kadar), neneñ (nasıl), näähiili (nasıl), näätüysli (nasıl).

Edatlar
Ünlemler, bağlaçlar ve son çekim edatları olmak üzere üç çeşit edat bulunmaktadır.

1. Ünlemler
a. Duygu Ünlemleri
a, ah, beh (of), behey (oh), bövf (of), oh, övf (of), vah, veyt (oh, hey), be (peh), vey-vey (oh oh), bay-bov (eh), bay-ba (eh), päähey valla (Tanrım), vay-ey (oh), vä (oho), tüf (tüh), vey-vey-ey (vay vay), berekellaa (bravo, maşallah), tüveleme (kahretsin), armaan (ah, ne yazık), pääh (oh, oh).

b. Seslenme Ünlemleri
ey, ohaav (ey, hey), ay (ey, hey), yeri (hey), hanı (haydi), ayuuv (ey), av (hey), ahoov (ey, hey), hav (ey, hey), hay (ey, hey).

c. Sorma Ünlemleri
Türkiye Türkçesindeki soru ünlemleri olan “acep” ve acaba” kelimeleri Türkmen Türkçesinde “-kaa/-kää” ekiyle karşılanır: aakmıkaa (ak mı acaba?), geldimikää (geldi mi acaba?), küyseyäärmikääñ (özlüyor musun acaba?).

d. Gösterme Ünlemleri
tää (te, işte), ana (işte, aha), anhaa (aha, işte), ınhaa (aha, işte), ine (işte, aha), holha (işte).

e. Cevap Ünlemleri
ää-hää/ääh-ää (evet, tamam), bolar (olur), bolyaar (pekâla), elbetde (elbette, tabiî), hava (evet), hää (evet), hop (peki, pekâlâ), maakuul (peki, pekâlâ, olur), yagşı (olur, tamam), şübhesiz (şüphesiz, kuşkusuz), yook (yok, hayır), hey (yok, mümkün değil).

2. Bağlaçlar
a. Sıralama Bağlaçları
ve, hem (ve, ile), bilen (ile), -da/-de (ve, da, de), u (ve), hem-de (hem de, ve).

b. Denkleştirme Bağlaçları
yaa (ya, veya), yaa daa (ya da).

c. Karşılaştırma Bağlaçları
hem ... hem, de ... de, ne ... ne, isle ... isle (ister ... ister), yaa ... yaa (ya ... ya), yaa ... yaa daa (ya ... ya da), kää ... kää/kää ... kääte (gâh ... gâh), haa ... haa (ister ... ister), bir ... bir.

d. Cümle Başı Bağlaçları
belki, bolmasa (bari, hiç olmazsa), diymek (demek ki), eger (eğer), emmaa (ama), gööyaa (güya, sanki), hatdaa (hatta), kääşgä (keşke), yagnı (yani), yogsa (yoksa), yogsam (yoksa), yööne (fakat, ancak), veli (ancak, ama, fakat), çünki (çünkü), hamaala (sanki, güya), a (fakat, ama).

e. Sona Gelen Bağlaçlar
hem (de, da), -mı/-mi (mı, mi, ise), -da/-de (da, de).

3. Son çekim edatları
a. Yalın ve ilgi hâlinden sonra kullanılanlar: bilen (ile), bile (ile), üçiin (için), yaalı (gibi), kimiin (gibi), miyan (gibi), dek (gibi), baarada (hakkında), hakda (hakkında), baabatda (hakkında), dogrusında (hakkında), diyip (diye), sebääpli (yüzünden, dolayı), saarı (doğru), arkalı (ile, vasıtasıyla).

b. Yönelme hâlinden sonra kullanılanlar: bakaa (doğru), bakmazdan (rağmen), garşı
(karşı), garamazdan (rağmen), garamaan (rağmen), garaganda (göre), göree (göre), çenli
(kadar), tarap (doğru), gadar (kadar), golay (yakın).

c. Ayrılma hâlinden sonra kullanılanlar: özge (başka), başga (başka), ötri (ötürü), oval (önce, daha önce), soñ (sonra), artık (fazla, artık), beter, ziyaat/zıyaada (ziyade, fazla), daşarı (dış, hariç).
 

Çevrimiçi üyeler

Şu anda çevrimiçi üye yok.

REKLAMLAR

Forum istatistikleri

Konular
17,414
Mesajlar
134,310
Kullanıcılar
90,716
Son üye
Abdullah Kara
Üst