Aöf Çağdaş Türk Yazı Dilleri 1 Dersi 7.Ünite Özeti

AOFDESTEK

ADMİN
Yönetici
Admin
Katılım
9 Şub 2011
Mesajlar
6,041
Tepkime puanı
25
Puanları
48
Bölüm:
İşletme
Şehir:
Bursa
ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ 1 DERSİ 7.ÜNİTE DERS ÖZETİ

ÜNİTE 7


Özbek Türkçesi
Özbek adının 1313-1340 yılları arasında hüküm süren Altın Ordu hükümdarı, Özbek Han’dan geldiği en fazla taraftar bulan görüştür.

B. B. Grigoryev ve A. A. Semyanov “Özbek” adının Ak Ordu döneminde ortaya çıktığını ve hem İran hem de Orta Asya tarihçileri tarafından XIV. ve XV. asırlarda Ak Ordu devletinde Türk-Moğol kabilelerinin tamamı için kullanılan ortak bir ad olduğunu belirtmiştir.

H. Vambery’e göre Özbek kelimesinin tam anlamı “kendi kendinin beği, bağımsız, müstakil” demek olup kelime ‘Öz+bek’ şeklindedir. Bu söz eski Macarlarda mertebe, ünvan sıfatında olan kelimeye karşılıktır ve bu anlamıyla 1150 yılına ait belgelerde kaydedilmiştir.

Denis Sinor’a göre Özbek sözü ‘Oğuz+bek’ kelimelerinin birleşmesinden çıkmıştır.

Hasan Eren ise bu sözün ‘Özü+berk’ sözünden geldiğini söylemektedir.

Özbek Türkleri, Karluk, Kıpçak ve Oğuz Türklerinin birleşmesinden meydana gelmişlerdir. Özbek Devleti, Altın Orda Hanı Özbek’in (1312-1340) soyundan gelen idareciler tarafından kurulmuş ve Fergana vadisindeki Türkleri bir araya toplamıştır.
Ebu’l-Hayr Han (1428-1468), büyük dedesi Özbek Han’ın adını verdiği devleti 1428’de kurarak bağımsızlığını ilan etmiştir.
Ebu’l-hayr’ın yönetimini beğenmeyenler, ayrılarak kuzeye çekilmiş ve daha sonra Kazaklar diye adlandırılmışlardır.
Ebu’l-hayr Han 1468’de ölmüştür. Yerine geçen oğlu Şah Budak Han da devleti idare edememiştir. Daha sonra tahta geçen Şah Budak Han’ın oğlu Şeybânî Han (1500-1510) devleti yeniden toparlamış, Timurluların hâkimiyetine son vererek, Türkistan’a yayılıp büyük bir güç hâline gelmişlerdir.
1510 yılında Şeybânî Han, Safevî hükümdarı Şah İsmâil’e yenilmiştir.
1924’ten 1991’e kadar Özbek Türkleri Rus hâkimiyeti altında yaşamışlardır. Özbekistan 20 Haziran 1990 yılında egemenliğini, 1 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir.

ÖZBEK TÜRKÇESİ
Türk dilinin üç büyük grubundan biri olan Doğu Türkçesi (Karluk) kapsamında değerlendirilir ve Çağatay Türkçesinin devamı olarak kabul edilir.
Türk lehçeleri arasında, Türkiye Türkçesinden sonra en çok konuşulan lehçedir.

Karluk grubunun bir temsilcisi omakla birlikte Özbek Türkçesinin içinde kuzey ve batı
Türkçesinin özellikleri de görülür. Stefan Wurm Özbek Türkçesini dört ağıza dayandırır:
1. Kıpçak Özbekçesi,
2. Kuzey Özbekçesi,
3. Güney Özbekçesi,
4. Türkmenceleşmiş Özbekçe.
Kıpçak Özbekçesi, Kazak Türkçesinin etkisi ile şekillenmiştir. Kuzey Özbekçesi ünlü uyumları bakımından sağlamdır. Güney Özbekçesinde uyumlar bozulur, İran ve Tâcik dillerinin etkisi görülür. Türkmenceleşmiş grup ise Oğuzca özelliklerin ağır bastığı gruptur.

Özbek Türkçesinin ağızlarını üç grup hâlinde tasnif etmek mümkündür.
1. Y’lavçi (y’li) ağızlar/Karluk grubu: Fergana vadisi, Taşkent, Semerkand (şehir), Karşı, Şehrisebz, Kitab (şehir içleri), Buhara, Sirderya...
2. C’lavçi (c’li) ağızlar/Kıpçak grubu: Karakalpakistan Cumhuriyeti, Kaşkaderya, Surhenderya, Taşkent (kısmen), Semerkand, Cizzah, Nevai, Buhara (az). Genellikle, sayılan şehirlerin merkezi dışındakiler...
3. Oğuz grubu: Harezm, Karakalpakistan Cumhuriyeti’nin Harezm’e yakın bölgeleri ve Türkmenistan’ın Taşoğuz bölgesindeki Özbek Türkleri.

Özbek Edebiyatı
Karahanlı ve Çağatay edebiyatlarını tarihî bir devamlılık içinde izleyerek XX. yüzyıl başlarında bir Özbek edebiyatı ortaya koymuşlardır. Aynî, Niyâzî ve Fıtrat üçlüsünün önderliğinde başlayanÇağdaş Özbek şiiri üç döneme ayrılır.
1. Cedit Edebiyatı Dönemi (1910-1938): Ceditçilik XIX. yüzyılın sonlarında Tatar Türkleri arasında başlayıp XX. yüzyılın başlarında Özbek Türkleri arasında da yayılmıştır.
Bu dönemin en büyük temsilcisi Abdülhamid Süleyman Çolpan (1893-1937)’dır. Millî meseleler yanında sosyal buhranları da işleyen Çolpan, Ruslar tarafından 1937’de öldürülmüştür.
Bu devrin diğer şairleri arasında Abdurauf Fıtrat, Elbek, Aybek, Batu, Şâkir, Süleyman, Aydın, Gayretî, Uygun, Hâmid Alimcan, Gafur Gulam sayılabilir.
2. Suskunluk Dönemi (1938-1960): Stalin’in Özbek aydınlarını sürgün ve cinayetlerle susturmasıyla başlayan bir dönemdir. Çolpan, Batu, Elbek gibi aydınlar katledildiğinden edebiyata tam bir suskunluk dönemi hâkim olmuştur.
3. Yeni Dönem: 1960’tan günümüze kadar olan dönemdir. Bu dönemin en önemli şairi Erkin Vâhidov’dur. Vâhidov’dan başka Abdulla Aripov, Cemal Kemal, Aziz Abdürrezak ve Rauf Parfi1960 sonrasının en lirik ve en güzel şiirlerini yazarak Çolpan’dan ses getirmişlerdir.
1910’larda başlayan Özbek hikâyeciliği ve romancılığı 1920’lerde gelişti. Abdullah Kâdirî veSadrettin Aynî’nin bunda rolü çok büyüktür. Kâdirî’nin “Ötken Künler, Mehrabdan Çayan, Abid Ketman” gibi romanları; Aynî’nin “Buhara Celladları”; Aybek’in “Kutlug Kan, Nevâiy, Balelik, Ulug Yol” romanları önemlidir.

Özbekistan
22.000.000’u aşan bir nüfusa sahiptir. Başkenti Taşkent olup 2,5 milyon nüfusa sahiptir. Fergana havzası üzerinde yer alır. İdari olarak 12 bölgeye ayrılmıştır.
Özbekistan Cumhuriyeti içerisinde ayrıca özerk bir Türk Cumhuriyeti statüsünde olan ve 165.000 km. karelik bir alana sahip olan Karakalpakistan Cumhuriyeti yer almaktadır. Başkenti Nukus şehridir.
Millî gelirin % 75’i tarımdan sağlanmaktadır.

ÖZBEK TÜRKÇESİ GRAMERİ

Ses Bilgisi

Ünlüler
Özbek Türkçesinde 10 tane ünlü vardır. Ancak bu sesler alfabede 7 harfle gösterilir. a-ä, ı-i, o-ö, u-ü sesleri ortak birer işaretle gösterilir. Yuvarlak å ise, o harfi ile gösterilir. o harfi Rusça kelimelerde o sesini verir.
a: Türkiye Türkçesindeki a gibidir. x, q, ğ ünsüzlerinin yanında kullanıldığında bu ses değerini verir. Yani kalın ünsüzlerle birlikte kullanılır: paxta (pamuk), faqat (yalnızca),
qavät (kat), qarğa (karga), båşqa (başka), xalq (halk), xayr (iyilik), xazinä (hazine).
a sesi Rusça kelimelerde ise a sesini verir: advokat (avukat), abajur vs.

ä: Yazılışı bakımından yukarıdaki a ile aynıdır. Türkiye Türkçesindeki e’den daha açık
ve geniş telaffuz edilir. Yani a ile e arasında bir sestir. x, q, ğ kalın ünsüzlerinin dışında diğer bütün ünsüzlerin yanında kullanılır: pärväriş (bakım), äkä (ağabey), mäktäb (okul),
äsärläri (eserleri), kelgän (gelen), koyädi (koyar).

å: Yuvarlaklaşan bu ünlü Özbek Türkçesini diğer Türk lehçelerinden ayıran karakteristik bir ünlüdür. Geniş, çok açık ve yuvarlak bir a’dır. Söylenişinde o’ya yakın bir ses çıkar. Uzun a’lar bu yuvarlak şekliyle söylenir: båş (baş), åşxånä (mutfak), åläm (âlem), bår (var), båşqa (başka), binå (bina), båzår (pazar), åzådä (temiz).

e: Yarı dar, ince bir ünlüdür. Bu ünlü Türkiye Türkçesindeki e’den daha dar olup i’ye yakın olarak telaffuz edilir. Sadece ilk hecede bulunur. eng (en), keyin (sonra), tez (çabuk), matematika (matematik), keng (geniş), semiz.

ı: Bu ünlü Özbek Türkçesinde i ünlüsüyle beraber aynı harfle gösterilmektedir. Özbek
Türkçesinde çok az kullanılıp sadece x, q, ğ ünsüzlerinin yanında bu sesi vermektedir: xıl (tür, çeşit), qısqa (kısa), ğıybät (gıybet), qıl (kıl), qış (kış), ğışt (tuğla), Qırğız (Kırgız), qırq (kırk), bağır (ciğer; göğüs).

i: dar ve ince bir ünlüdür. x, q, ğ ünsüzlerinin dışında dığer ünsüzlerle birlikte i olarak telaffuz edilir: ikki (iki), incü (inci), ildiz (kök), essiz (cahil, geri zekâlı), tülki (tilki), ilån (yılan), ilinc (umut bağlanan kimse), inoq (yakın arkadaş).

o: ö ile birlikte aynı harfle gösterilir. o ünlüsü x, q, ğ ünsüzlerinin yanında kullanılır:
xoråz (horoz), xorlik (aşağılanma), qozğålån (başkaldırı), oq (ok), qoy (koyun), qoçqår (koç), qorquv (korku).
ö: o gibi yuvarlak, geniş ve ince bir ünlüdür. Kalın ünsüzlerin dışında diğer ünsüzlerin tamamının yanına gelir: töşäk (döşek), yötäl (öksürük), sönmäs (sönmez), dökån (dükkan), köngil (gönül), böläk (bölük, parça; başka).

u: u ve ü ünlüsü alfabede aynı harfle gösterilir. Yanında bulunduğu ünlünün durumuna göre tespit edilir. x, q, ğ ünsüzlerinin yanında u olarak telaffuz edilir: xuftån (yatsı), qudä (dünür), xuşboy (hoş kokulu), ğunçä (gonca), quvånç (sevinç), ğuç-ğuç (yığın, bir yığın, çok).

ü: Dar, yuvarlak ve ince bir sestir. x, q, ğ ünsüzlerinin dışında diğer ünsüzlerle birlikte ü olarak telaffuz edilir: üç, tügämåq (bitmek), tüziliş (yapı, bünye), tüpük (tükürük), kütmåq (beklemek), düräng (berabere kalma).

Özbek Türkçesinde bir de y ünsüzü ile birlikte kullanılan ünlüler bulunur: E e = ye (eтти-yetti “yedi”), Я я = ya/yä (яxши-yaxşi “iyi” ; ялла-yällä “şarkı”), Ë ё = yå (ёш-yåş “genç”), Ю ю = yu, yü (ютуқ -yutuk “zafer” ; юк-yük).

Ünlü Uyumları
1. Büyük Ünlü Uyumu: çok zayıftır.
2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu): Özbek Türkçesinde küçük ünlü uyumunun kısmen işlediğini söylemek mümkündür. berädi (veriyor), Özbeklär, kelädilar (geliyorlar), ötämiz (geçiyoruz), sevämiz (seviyoruz), örgänişimizdä (öğrenişimizde).

Ünsüzler
Özbek Türkçesinde 23 ünsüz vardır. Kiril alfabesindeki sıralanışına göre bu ünsüzler şunlardır: b, v, g, d, c/j, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ts, ç, ş, q, ğ, h
ng (ñ) ünsüzü için ayrı bir işaret yoktur, n ve g seslerinin yan yana gelmesiyle gösterilir: tång (tan), ming (bin), keng (geniş) gibi. ts (Ц) harfi ise, Rusça kelimelerde görülür: tsirk (sirk), militsiya (polis).

Özbek Kiril alfabesinde й (y) ile başlayan kelimelerin yazımında özel bir durum vardır. Öncelikle й ses işareti kelime başında kendisinden sonra yalnızca и (i)ve ў (o,ö) ses işaretleriyle kullanılır: йирик-yirik “iri, büyük; йўл-yol”.
Diğer ünlüler söz konusu olduğunda, /y/ sesi için her bir ünlünün önünde farklı bir ses işareti kullanılır. Alfabede tek bir karakterle gösterilen bu ses işaretleri aslında birer ligatür (birden fazla harfin bir araya gelmesiyle oluşmuş karakter) dir.
Dolayısıyla Özbek Kiril alfabesinde /y/ sesi beş ayrı ses işaretiyle gösterilir:
1) Bağımsız y (й),
2) Kelime başı e ile beraber Ee=ye,
3) Kelime başında a, ä ile beraber: Яя=ya,yä
4) Kelime başında å ile beraber: Ëё=yå
5) Kelime başında u, ü ile beraber: Ю=yu, yü.
Türkiye Türkçesinden farklı olarak k, g ve h ünsüzlerinin kalın şekilleri olan q, ğ ve x sesleri kullanılmaktadır.

Özbek Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler
1. Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Özbek Türkçesinde ötümsüz şekliyle k’dir: kiriş (giriş), keräk (gerek), küräş (güreş), kündüz (gündüz), köl (göl), kelin (gelin), keltirmåq (getirmek).

2. Türkiye Türkçesinde d ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Özbek Türkçesinde ötümsüz t ile başlar: til (dil), toqqız (dokuz), tüzätmåq (düzeltmek), tuman (duman), teri (deri), tåmir (damar), temir (demir).

3. Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı kelimelerde bulunan c sesi, Özbek Türkçesinde ç’dir: Çingiz (Cengiz), quçåq (kucak), aççıq (acı), yolçi, keçikmåq (gecikmek), uyquçi (uykucu), sütçi (sütçü).

4. Türkiye Türkçesindeki v-, şu kelimelerde b-’dir: bår (var), bårmåq (varmak), bermåq (vermek).

5. Arapça ve Farsçadan geçen kelimelerde bulunan ve bu dillerde uzun olan ā, Özbek Türkçesinde å olur: İslåm (İslam), xånä (hane), baxå (paha), mukåfåt (mükâfat), ådät (adet), båğ (bağ).

6. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen eklerin, Özbek Türkçesinde sadece d’li şekilleri vardır: båşdä (başta), årtdä (geride), båqdim (baktım), yoqdir (yoktur), äytdi (söyledi), içdän (içten).

7. Türkiye Türkçesindeki kelime başı bazı b- sesleri Özbek Türkçesinde m-‘dir: muz (buz), men (ben), mängü (bengü, ebedi), ming (bin), min- (bin-), mung (bun, sıkıntı), munçåq (boncuk, kolye), mol (bol), maşåq (başak).

8. Türkiye Türkçesinde kelime başındaki bazı p’ler, Özbek Türkçesinde b olur: barmåq (parmak), burgä (pire)

9. Türkiye Türkçesinde bazı b’ler, Özbek Türkçesinde p olur: piçåq (bıçak)

Ünsüz Uyumu
Ünlü veya tonlu ünsüzle biten bir kelimeye gelen ek, çoğunlukla tonlu ünsüzle başlar: suvdä (suda), üydä (evde), mäktäbgä (okula), yådimdä (hatırımda), keldi.

Şekil Bilgisi

Çekim Ekleri
İsim Çekim Ekleri
1. Çokluk Eki: Çokluk eki +lär’dır. Ekin sadece bu şekli vardır: åtlär (atlar), okıtuvçilär (öğretmenler), båşlär (başlar), bulär (bunlar), qollär (eller), mållär (mallar), yollär (yollar), közlär (gözler), kitåblär (kitaplar).

2. İyelik Ekleri: Özbek Türkçesinde iyelik ekleri tek şekilli olup yuvarlak şekilleri bulunmaz. Özbek Türkçesinde iyelik ekleri düz ünlülü kullanılıkları için, fonetik varyantları diğer Türk lehçelerine göre daha azdır.

Teklik Çokluk
1 +(i)m + (i)miz
2 +(i)ng + (i)ngiz
3 +(s)i + läri

üyim (evim)
üying
üyi
üyimiz
üyingiz
üyläri

Özbek Türkçesinde 3. şahıs iyelik ekinden sonra hâl eki geldiğinde araya zamir n’si girmez: üyidä (evinde), işlärigä (işlerine). İkinci çokluk şahıs için -(i)ngiz ekinin yanı sıra -nglär ve -läring şekilleri de görülür: şähäringiz (şehriniz), şähäringlär (şehriniz), şähärläring (şehriniz) gibi.

3. Hâl Ekleri
a. Yalın Hâl: Yalın hâl eksizdir: qol (el), qurål (silah), ölim (ölüm), båtir (bahadır), kömäk (yardım), pålvån (pehlivan).
b. İlgi Hâli: Özbek Türkçesinde ilgi hâli eki tek şekilli olup +ning’dir: bizning (bizim), mäktäbning (mektebin), ulärning (onların), åtäning (babanın), buning (bunun), uning (onun).
İlgi hâli eki, bazı hallerde +nI şeklinde kullanılır. Ek, aitlik eki ile birlikte kullanıldığında kalıplaşmış +niki şekli ortaya çıkar: ånäniki (anneninki), bålälärniki (çocuklarınki), qoşniniki (komşununki), bizniki (bizimki), sizniki (sizinki).
c. Yükleme Hâli: Özbek Türkçesinde yükleme hâli +ni ekiyle yapılır: üyni (evi), imzåni
(imzayı), mäktäbni (okulu), köllärni (gölleri), binåni (binayı), tåvuqni (tavuğu).
d. Yönelme Hâli: Özbek Türkçesinde yönelme hali eki +gä’dır: bizgä (bize), üygä (eve),
båşgä (başa), bålägä (çocuğa). Ancak bu ek, son sesi -k olan bir kelimeye bitişdiğinde
+kä’ye dönüşür: çeçäk “çiçek”+gä> çeçäkkä. Son sesi -g olan bir kelimeye bitiştiğinde her ikig de ikizleşerek -kk-’ye dönüşür: yig “ağırşak”+gä>yikkä. Son sesi -q olan bir kelimeye bitiştiğinde +qa’ya dönüşür: uzåq “uzak”+gä>uzåqqa. Son sesi -ğ olan bir kelimeye bitiştiğinde her iki ğ de ikizleşerek -qq-’ye dönüşür: tåğ “dağ”+gä> tåqqa. İyelikten sonra araya -n- girmez: qoligä (eline), tilige (diline).
e. Bulunma Hâli: Ek tek şekilli olup +dä’dir: ånädä (annede), undä (onda), mäktäbdä (okulda), kabinetdä (bölmede), mämläkätdä (memlekette), qamåqdä (hapiste).
İyelik ekinden sonra araya -n- girmez: qolidä (elinde), nåmidägi (adındaki).
f. Ayrılma Hâli: Ayrılma hâli eki tek şekilli olup +dän’dir: dindän (dinden), nävbätçidän
(nöbetçiden), suvdän (sudan), Tåşkentdän (Taşkent’ten), bizdän (bizden), köldän (gölden).
İyelik ekinden sonra araya -n- girmez: hayåtidän (hayatından), kolidän (elinden)
g. Eşitlik Eki: Özbek Türkçesinde eşitlik, +çä ve ‘gibi’ anlamını veren teg > dek edatından ekleşmiş olan +däy, +dek ekleriyle sağlanır: årtıqçä (fazlaca), ortäçä, menimçä; muzdek (buz gibi), devånälärdek (deliler gibi); ğıcingändäy (gocunmuş gibi), qoydäy (koyun gibi), yolbärsdäy (kaplan gibi). Bunun yanı sıra yazılı metinlerde ekin “+daq, +dåq; +dåğ; +däk; +däka; +daqa; +däyin” gibi varyantları da vardır. ‘+aqa’ şeklinde ekleşmiş biçimleri de söz konusudur: unaqa “onun gibi”.

h. Vasıta Hâli: Vasıta hâli bilän edatı ile yapılır: doskäni lättä bilän ärtib (tahtayı silgi ile temizleyip), sen bilän (seninle), haqårät bilän (hakaretle), qol bilän (elle), oquvçi bilän (öğrenci ile), men bilän (benimle).
4. Aitlik Eki: Özbek Türkçesinde aitlik eki +gi ve +ki’dir. Genel olarak bulunma hâli ekinden sonra -gi; ilgi hâli ekinden sonra -ki şekli kullanılır: üyimdägi (evimdeki), mäktäbdägi (okuldaki), qoşniniki (komşununki), meniki (benimki).
5. Soru Eki: Yazılı dilde sadece mi şekli vardır. Özbek Türkçesinde soru eki kelimeye bitişik yazılır: menmi (ben mi), yoqmi (yok mu), üydämi (evde mi), bårmi (var mı), keräkmi (gerek mi), keldimi (geldi mi). Şiir ve halk dilinde ekin mu, mü varyantlarına sıkça rast gelinir.

Fiil Çekim Ekleri
1. Şahıs Ekleri
Türkiye Türkçesinde olduğu gibi, Özbek Türkçesinde de üç grup şahıs eki vardır.
a. Zamir Kökenli ŞahısEkleri
Öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman, gelecek zaman, istek ve yeterlik çekimlerinde kullanılırlar.
Teklik çokluk
1. kişi: -män -miz
2. kişi: -sän -siz, -sizlär
3. kişi: -ø; -di; -ti -ø; -lär; -(i)ş

b. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri
teklik çokluk
1. kişi: -(i)m -(i)k
2. kişi: -(i)ng -(i)ngiz(lär), -(i)nglär, -läring
3. kişi: - - ø, -lär, -(i)ş

c. Emir Kökenli Şahıs Ekleri
Bu ekler emir çekiminde kullanılır.
Teklik çokluk
1. kişi: -(ä)y(in) -(ä)ylik
2. kişi: - ø, -(gin) -(i)ng(iz), -(i)nglär, -läring
3. kişi: -sin -sinlär, -(i)şsin

2. Zaman ve Şekil Ekleri
a. Bildirme Kipleri
1. Öğrenilen Geçmiş Zaman: Öğrenilen geçmiş zaman üç şekilde yapılır:
1. tip öğrenilen geçmiş zaman: -(i)b(di) ekiyle yapılır.
kelibmän (gelmişim
kelibsän
kelibdi
kelibmiz
kelibsiz
kelibdi(lär)/kelişibdi
Olumsuz şekli: Olusuz şekli - ekiyle yapılır: kelmäbmän (gelmemişim), kelmäbsän
(gelmemişsin); işlämäbdi (çalışmamış), işlämäbmiz (çalışmamışız); barmäbsiz (gitmemişsiniz), bårmäbdilär/bårişmäbdi (gitmemişler).

2. tip öğrenilen geçmiş zaman: -gän ekiyle yapılır:
cåyläşgänmän (yerleşmişim)
cäyläşgänsän
cåyläşgän
cåyläşgänmiz
cåyläşgänsiz
cåyläşgän(lär)
Olumsuz şekli: cåyläşmägänmän (yerleşmemişim), cåyläşmägänsän (yerleşmemişsin), cåyläşmägän; oqımägänmiz (okumamışız), oqımägänmiz (okumamışsınız), oqımägänlär / oqışmägän (okumamışlar).
-gän ekine “-dir” eki eklenerek kullanıldığında ihtimal anlamı verir: kelgändirmän (gelmişimdir), körgändirsiz (görmüşsünüzdür). Bağlamın durumuna göre, bu ekle yapılan çekimlerde görülen geçmiş zaman anlamı da ifade edilebilir. Ayrıca son sesi -g, -k ve -ğ, -qile biten fiillere geldiğinde -kk- ve -qq- şeklinde ikizleşme söz konusudur: teggän>tekkän, ek- gän>ekkän; yığ-gän>yıqqan, çıq-gän>çıqqan.


3. tip öğrenilen geçmiş zaman: -miş eki ile yapılır. Bu kip az kullanılır. Daha çok üçüncü şahıslarda kullanılır. Birinci ve ikinci şahıslarda nadiren görülür:
tilämişmän (dilemişim)
tilämişsän
tilämiş(dir)
tilämişmiz
tilämişsiz
tilämişlär

2. Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman
Özbek Türkçesinde görülen geçmiş zaman çekimi biri yalnızca olumsuz çekim olmak üzere iki şekilde yapılır. İki tür ekle yapılır.
1. tip görülen geçmiş zaman: -di ekiyle yapılmaktadır:
kördim (gördüm)
körding
kördi
kördik
kördingiz
kördi(lär)/körişdi
Olumsuz şekli: körmädim (görmedim), körmäding (görmedin); åçmädi (açmadı), åçmädik (açmadık); eşitmädingiz (işitmediniz), eşitmädiler/eşitişmädi (işitmediler).
2. tip görülen geçmiş zaman: İkinci tip görülen geçmiş zamanın yalnızca olumsuz şekli olup “-gän + iyelik eki + yoq” kalıbıyla kurulur: Bu ek daha çok uzak geçmişi anlatır ve seyrek olarak kullanılır:
kütgänim yoq (beklemedim)
kütgäning yoq
kütgäni yoq
kütgänimiz yoq
kütgäningiz yoq
kütgänläri yoq/kütişgäni yoq
Bu kipin “yoq” yerine bår (var) getirilerek olumlu şeklinin yapıldığı da çok nadir olarak görülmektedir: körgenim bår (görmüşlüğüm var, gördüm), yığlägänim bår (ağlamışlığım var, ağladım).
3. Şimdiki Zaman
Özbek Türkçesinde şimdiki zaman çekimi dört şekilde yapılır.
1. tip şimdiki zaman: -ä/-y ekiyle yapılan şimdiki - gelecek zamandır. Ünsüzle biten fiile -ä; ünlüyle biten fiile ise -y şeklinde gelir. Bu ekle yapılan şekiller, yakın gelecek zamanı da ifade etmektedir. Kullanımına göre hem şimdiki zamanı hem de yakın gelecek zamanı ifade edebilmektedir.
kelämän (geliyorum, geleceğim)
keläsän
kelädi
kelämiz
keläsiz
kelädi(lär)/kelişädi
Olumsuz şekli: kelmäymän (gelmiyorum), kelmäysän (gelmiyorsun), kelmäydi (gelmiyor); oqımäymiz, oqımäysiz, oqımäydilär/oqışmäydi (okumuyorlar).
Şimdiki zamanın diğer üç şekline “gerçek şimdiki zaman” denir ve şu eklerle yapılır:
2. tip şimdiki zaman: -yäp ekiyle yapılır. Yapmak yardımcı fiilinden ekleşen bu ek Özbek Türkçesinde şimdiki zamanın en yaygın şeklidir:
yåzyäpmän (yazıyorum)
yåzyäpsän
yåzyäpti
yåzyäpmiz
yåzyäpsiz
yåzyäpti(lär)/yåzişyäpti
Olumsuz şekli: yåzmäyäpmän (yazmıyorum), yåzmäyäpsän (yazmıyorsun), yåzmäyäpti (yazmıyor); tilämäyäpmiz, tilämäyäpsiz, tilämäyäpti(lär).
3. tip şimdiki zaman: -måqdä ekiyle yapılır. Şimdiki zamanın sürekliliğini gösterir:
bilmåqdämän (bilmekteyim)
bilmåqdäsän
bilmåqdä
bilmåqdämiz
bilmåqdäsiz
bilmåqdä(lär)/bilişmåqdä
Olumsuz şekli: bilmämåqdämän (bilmemekteyim), bilmämåqdäsän (bilmemektesin), bilmämåqdä (bilmemekte); ålmämäqdämiz (almamaktayız), ålmämäqdäsiz (almamaktasınız, ålmämäqdä(lär)/ ålişmämåqda (almamaktalar).
4. tip şimdiki zaman: -(ä)yåtir ekiyle yapılır. Yatmak yardımcı fiilinden ekleşen bu ek de, gerçek (hâlen yapılmakta olan) şimdiki zamanı karşılar, aynı zamanda hareketin yakın geleceğe de uzayacağını ifade eder:
oqıyåtirmän (okuyorum)
oqıyåtirsän
oqıyåtir
oqıyåtirmiz
oqıyåtirsiz
oqıyåtir(lär) / oqışäyåtir
Olumsuz şekli: oqımäyåtirmän (okumuyorum), oqımäyåtirsän (okumuyorsun), oqımäyåtir (okumuyor); körmäyåtirmiz (görmüyoruz), körmäyåtirsiz (görmüyorsunuz), körmäyåtir(lär)/körişmäyåtir (görmüyorlar).
Yukarıdaki dört tip şimdiki zaman yapılarının dışında turmåq, otirmåq, yürmåq ‘yürümek’, yåtmåq yardımcı fiileriyle de şimdiki zaman yapılır. Bunların özel anlam farkları vardır. Bu yardımcı fiillerle şimdiki zaman şu formüle göre kurulur:
Asıl fiil + (i)b + yardımcı fiil + (i)b + kişi eki
Örnek: işläb yåtibmän (sürekli çalışıyorum), körib turibsän (işte görüyorsun), içib otiribdi (oturmuş içiyor), yåzib yüribsiz (yazıp duruyorsunuz).
4. Gelecek Zaman
Gelecek zaman çekimi dört şekilde yapılır.
1. tip gelecek zaman: -ä/-y ekiyle yapılır. Ek ünsüzlerden sonra -ä; ünlülerden sonra -yşeklinde gelir. Şimdiki-gelecek zamanla yapı olarak aynıdır. Duruma göre şimdiki, gelecek ve geniş zaman anlamları verebilmektedir:
ketämän (gideceğim)
ketäsän
ketädi
ketämiz
ketäsiz
ketädi(lär) / ketişädi
Bu kip geniş zaman anlamını da (giderim, alırsın..) verir. Hatta yerine göre bu kipi şimdiki zamanla (gidiyorum, alıyorsun...) Türkiye Türkçesine aktarmak da mümkündür.
Olumsuz şekli: ketmäymän (gitmeyeceğim), ketmäysän (gitmeyeceksin), ketmäydi
(gitmeyecek); ålmäymiz (almayacağız), ålmäysiz (almayacaksınız), ålmäydi(lär)/ålişmäydi
(almayacaklar).
2. tip gelecek zaman: İkinci tipi “kesin gelecek zaman”dır; -äcäk ekiyle yapılır. Bu ekle
yapılan şimdiki zaman Özbek Türkçesinde işlek değildir, daha çok edebî metinlerde görülür. Eski Özbek Türkçesinde rastlanmayan bu ek, çağdaş Özbek Türkçesine Oğuz grubu lehçelerinden girmiştir.
köräcäkmän (göreceğim)
köräcäksän
köräcäk
köräcäkmiz
köräcäksiz
köräcäk(lär)
3. tip gelecek zaman: Üçüncü tipi “niyet ifadeli gelecek zaman”dır; -måqçi ekiyle yapılır. Bu kip “niyet, arzu, istek” ifade eder; “...ceğim, ..mek istiyorum, ...mek niyetindeyim” olarak Türkiye Türkçesine aktarılabilir.
kelmåqçimän (geleceğim)
kelmåqçisän
kelmåqçi
kelmåqçimiz
kelmåqçisiz
kelmåqçi(lär) / kelişmåqçi
Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuzu, kip ekinden sonra emäs ‘değil’ edatı getirilerek yapılır: kelmåqçi emäsmän (gelmeyeceğim), kelmåqçi emässän (gelmeyeceksin), kelmåqçi emäs (gelmeyecek); yåzmåqçi emäsmiz (yazmayacağız), yåzmåqçi emässiz (yazmayacaksınız), yåzmåqçi emäs(lär)/yåzişmåqçi emäs (yazmayacaklar).
4. tip gelecek zaman: Dördüncüsü öğrenilen geçmiş zaman kipinin ikinci tipinin süreklilik bildiren tur- yardımcı fiili ile kaynaşıp kalıplaşmış şekliyle yapılır. Ünsüzle biten fiillere -ädigän, ünlüyle biten fiillere ise -ydigän eki getirilir:
tiläydigänmän (dileyeceğim)
tiläydigänsän
tiläydigän
tiläydigänmiz
tiläydigänsiz
tiläydigän (lär)
Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuzu da, kip ekinden sonra ya -mä olumsuzluk eki ya da emäs edatının getirilemesiyle yapılır: tilämäydigän män (dilemeyeceğim), tilämäydigänsän (dilemeyeceksin), tiläsmäydigän (dilemeyecek); kütädigän emäsmiz (beklemeyeceğiz),
kütädigän emässiz (beklemeyeceksiniz), kütädigän emäs(lär) (beklemeyecekler).
5. tip gelecek zaman: Özbek Türkçesinde gelecek zamanın edebî metinlerde çok az rastlanan “-gü (-ğu) + iyelik eki (+dir)” ile kurulan şekli de bulunmaktadır. Bu tipte, iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır.
kütgüm (dir) (bekleyeceğim)
kütgüng(dir)
kütgüsi(dir)
kütgümiz(dir)
kütgüngiz(dir)
kütgüläri(dir)
5. Geniş Zaman
Bu kip gelecek zaman anlamını da verdiği için “belirsiz gelecek zaman” da denir. -(ä) r ekiyle yapılır:
bilärmän (bilirim)
bilärsän
bilar
bilärmiz
bilärsiz
bilärlär/bilişär
Olumsuz şekli: Geniş zamanın olumsuzu -mäs ekiyle yapılır: bilmäsmän (bilmem), bilmässän (bilmezsin); işlämäs (çalışmaz), işlämäsmiz (çalışmayız); qılmässiz (yapmazsınız), qılmäslar/qılişmäs (yapmazlar).
b.Tasarlama Kipleri
1. Şart Kipi
Şart kipi -sä ekiyle kurulur.
körsäm (görsem)
körsäng
körsä
körsäk
körsängiz
körsä(lär)/körişsä
Özbek Türkçesinde genellikle pekiştirmeli mana ayrıntısı yaratmak maksadıyla şart kipine -çi eki bitişebilir. -çi eki eklendiğinde emre yakın bir istek ifade edilmiş olur: çıksäkçi (haydi çıksak), bårsängizçi (haydi gitsenize). “keräk” kelimesi geldiğinde ise gereklilik ifadesi yapılır: desängiz keräk (demelisiniz, deseniz gerek).
Olumsuz şekli: körmäsäm (görmesem), körmäsäng (görmesen), körmäsä (görmese);
oqımäsäk (okumasak), oqımäsängiz (okumasanız), oqımäsälär/oqışmäsä (okumasalar).
2. Gereklilik Kipi
Özbek Türkçesinde gereklik kipinin müstakil şekli yoktur; “keräk” kelimesi kullanılarak “fiil + (i)ş + iyelik eki + kerak” ve “-sä + şahıs eki + keräk” yapılarıyla ifade edilir.
kelişim keräk (gelmeliyim, gelmem gerek)
kelişing keräk

kelişi keräk
kelişimiz keräk
kelişingiz keräk
keliş(lär)i keräk
Olumsuz şekli: Olumsuzu keräk kelimesinden sonra emäs getirilerek yapılır: kelişim keräk emäs (gelmemeliyim), kelişing keräk emäs, kelişi keräk emäs; ålsäk kerek emäs (almamalıyız), ålsängiz kerek emäs (almamalısınız), ålsälär kerek emäs (almamalılar).
3. Emir Kipi
Emir çekiminde her şahıs için ayrı bir ek veya şekil vardır. Türkiye Türkçesinde olduğu gibi ‘emir’ yanında ‘istek’ çekimi yerine de kullanılır. Zaten Özbek gramerlerinde de bu kipin adı buyruq-istek mäyli (emir-istek kipi) dir.
keläy(in) (geleyim)
kel(gin)
kelsin
keläylik
keling(iz)/kelinglär/kelläring
kelsin(lär)/kelişsin
Olumsuz şekli: kelmäy(in) (gelmeyeyim), kelmä(gin) (gelme), kelmäsin (gelmesin); bårmäylik (gitmeyelim), bårmäng(iz)/ bårmänglär (gitmeyin/iz), bårmäsin(lär)/bårişmäsin (gitmesinler).
4. İstek Kipi
Özbek Türkçesinde istek çekimi, emir çekiminin dışında başlıca iki şekilde ifade edilmektedir.
1. tip istek kipi: -gäy (-käy, -qay) eki ile çekimlenir. Konuşma dilinde ‘dua ve temenni’
ifadelerinde kullanılır. Türkiye Türkçesinin -A istek çekiminin karşılığıdır. Bunun yanısıra edebî metinlerde de görülür ve arkaik bir şekildir:
kütgäymän (bekleyeyim)
kütgäysän
kütgäy
kütgäymiz
kütgäysiz
kütgäy(lär)/küt(iş)gäy
Olumsuz şekli: kütmägäymän (beklemeyeyim), kütmägäysän (beklemeyesin), kütmägäy (beklemeye); qılmägäymiz (yapmayalım), qılmägäysiz (yapmayasınız), qılmägäy(lär)/qıl(iş)mägäy (yapmayalar).
2. tip istek kipi: İstek kipini karşılamak için “-gü + iyelik eki +bår” kalıbı da kullanılır. Bu yapı Türkiye Türkçesindeki “-ası + iyelik eki + var” ve “-ası + iyelik eki + gel-” kalıbına uygundur:
kelgüm bår (gelesim var)
kelgüng bår
kelgüsi bår
kelgümiz bår
kelgüngiz bår
kelgüläri bår
Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuz şeklinde “bår” (var) kelimesi yerine “yoq” (yok) kelimesi getirilir: kelgüm yoq (gelesim yok), kelgüng yoq (gelesiniz yok), kelgüsi yoq (gelesi yok); bergümiz yoq (veresimiz yok), bergüngiz yoq (veresiniz yok), bergüläri yoq (veresileri yok).
Özbek Türkçesinde ayrıca “niyet ifadeli gelecek zaman” için kullanılan -måqçi eki “…mek istiyorum, …mek niyetindeyim” anlamında istek belirtmek için de kullanılır:
kelmåqçimän (gelmek istiyorum), kelmåqçisän, kelmåqçi, kelmåqçimiz, kelmåqçisiz,
kelmåqçi(lär)/kelişmåqçi.
c. Fiillerin Birleşik Çekimi
1. Rivayet
Özbek Türkçesinde e- “i-” fiili kullanılmak suretiyle basit çekimlerin rivayeti yapılır. Bunun için de e- fiilinin üstüne -gän ve -miş ekleri getirilir.
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Rivayeti
1. tip öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti: Kip ekinin üzerine ekän edatı getirilir:
kelibdi ekänmän (gelmişmişim)
kelib di ekänsän
kelibdi ekän
kelibdi ekänmiz
kelibdi ekänsiz
kelibdi ekän(lär)
2. tip öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti:
Bu kipin rivayeti ekän edatıyla yapılır. Seyrek olarak “-miş” ekinin de kullanıldığı görülür: aytgän emiş sän (söylemişmişsin), ketgänmiş (gitmişmiş), åçgän emişlär (açmışmışlar).
körgän ekänmän (görmüşmüşüm)
körgän ekänsän
körgän ekän
körgän ekänmiz
körgän ekänsiz
körgän ekänlär
Şimdiki Zamanın Rivayeti
Şimdiki zamanın rivayet birleşik çekimi şimdiki zaman kip ekleri üzerine ekän getirilerek yapılır. Seyrek olarak üçüncü şahısların çekiminde “ekän” yerine “emiş” şekli de gelmektedir: båräyåtir emiş (gidiyormuş), urişäyåtgän emiş (savaşıyormuş).
1. tip şimdiki zamanın rivayeti
kelämän ekän(geliyormuşum)
keläsän ekän
kelädi ekän
kelämiz ekän
keläsiz ekän
kelädi(lär) ekän/kelişädi ekän
2. tip şimdiki zamanın rivayeti
yåzyäpti ekänmän (yazıyormuşum)
yåzyäpti ekänsän
yåzyäpti ekän
yåzyäpti ekänmiz
yåzyäpti ekänsiz
yåzyäpti ekän(lär)
3. tip şimdiki zamanın rivayeti
bilmåqdä ekänmän (bilmekteymişim)
bilmåqdä ekänsän
bilmåqdä ekän
bilmåqdä ekänmiz
bilmåqdä ekänsiz
bilmåqdä ekän(lär)
4. tip şimdiki zamanın rivayeti
oqıyåtir ekänmän(okuyormuşum)
oqıyåtir ekänsän
oqıyåtir ekän
oqıyåtir ekänmiz
oqıyåtir ekänsiz
oqıyåtir ekän(lär)
Gelecek Zamanın Rivayeti
Gelecek zamanın rivayet birleşik çekimi gelecek zaman kip ekleri üzerine ekän ve emiş getirilerek yapılır.
1. tip gelecek zamanın rivayeti
ketämän ekän (gidecekmişim)
ketäsän ekän
ketädi ekän
ketämiz ekän
ketäsiz ekän
ketädi(lär) ekän
2. tip gelecek zamanın rivayeti
İkinci tip gelecek zamanın rivayetinde asıl kip ekinin üzerine emiş gelir.
köräcäk emişmän (görecekmişim)
köräcäk emişsän
köräcäk emiş
köräcäk emişmiz
köräcäk emişsiz
köräcäk emiş(lär)
3. tip gelecek zamanın rivayeti
kelmåqçi ekänmän (gelecekmişim)
kelmåqçi ekänsän
kelmåqçi ekän
kelmåqçi ekänmiz
kelmåqçi ekänsiz
kelmåqçi ekän(lär)
4. tip gelecek zamanın rivayeti
tiläydigän ekänmän (dileyecekmişim)
tiläydigän ekänsän
tiläydigän ekän
tiläydigän ekänmiz
tiläydigän ekänsiz
tiläydigän ekän(lär)
Geniş Zamanın Rivayeti
-är geniş zaman ekinden sonra ekän getirilerek yapılır. 3. şahısların çekiminde emiş de kullanılmaktadır: berärkän (verirmiş), därmån bolärkän (derman olurmuş), bolärmiş (olurmuş).
bilär ekänmän (bilirmişim)
bilär ekänsän
bilär ekän
bilär ekänmiz
bilär ekänsiz
bilär ekänlär/bilişär ekän
Şart Kipinin Rivayeti
Şart kipi -sä ekinin üzerine ekän getirilir:
körsäm ekän (görseymişim)
körsäng ekän
körsä ekän
körsäk ekän
körsängiz ekän
körsä(lär) ekän
Gereklilik Kipinin Rivayeti
Gereklilik kip yapısının üzerine ekän getirilir:
kelişim keräk ekän (gelmeliymişim)
kelişing keräk ekän
kelişi keräk ekän
kelişimiz keräk ekän
kelişingiz keräk ekän
keliş(lär)i keräk ekän
2. Hikâye
Hikâye şekli e- (imek) fiiline -di ekinin gelmesiyle oluşan “edi” ekiyle yapılır.
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
1. tip öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi
kelib edim (gelmiştim)
kelib eding
kelib edi
kelib edik
kelib edingiz
kelib edi(lär)
2. tip öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi
Bu kipin rivayeti ekän edatıyla yapılır. Seyrek olarak -miş ekinin de kullanıldığı görülür: aytgän emiş sän (söylemişmişsin), ketgänmiş (gitmişmiş), åçgän emişlär (açmışmışlar).
körgän edim (görmüştüm)
körgän eding
körgän edi
körgän edik
körgän edingiz
körgän edi(lär)/körişgän edi
Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
2. tip görülen geçmiş zamanın hikâyesi: Yalnızca olumsuz şekli olan ve “-gän + iyelik
eki + yoq” kalıbıyla kurulan bu kipin hikâye çekiminde de sona edi eki getirilir.
kütgänim yoq edi (beklemediydim)
kütgäning yoq edi
kütgäni yoq edi
kütgänimiz yoq edi
kütgäningiz yoq edi
kütgänläri yoq edi
Şimdiki Zamanın Hikâyesi
Şimdiki zamanın hikâye çekimlerinde, şimdiki zaman kip eklerinin üzerine edi eki getirilerek birleşik çekim yapılır.
3. tip şimdiki zamanın hikâyesi
bilmåqdä edim (bilmekteydim)
bilmåqdä eding
bilmåqdä edi
bilmåqdä edik
bilmåqdä edingiz
bilmåqdä edi(lär)
4. tip şimdiki zamanın hikâyesi
oqıyåtir edim (okuyordum)
oqıyåtir eding
oqıyåtir edi
oqıyåtir edik
oqıyåtir edingiz
oqıyåtir edi(lär)
-(ä)yåtgän sıfat-fiil ekiyle ifade edilen şimdiki zamanın hikâyesi:
işläyåtgän edim (çalışıyordum)
işläyåtgän eding
işläyåtgän edi
işläyåtgän edik
işläyåtgän edingiz
işläyåtgän edi(lär)
Gelecek Zamanın Hikâyesi
2. tip gelecek zamanın hikâyesi
köräcäk edim (görecektim)
köräcäk eding
köräcäk edi
köräcäk edik
köräcäk edingiz
köräcäk edi(lär)
3. tip gelecek zamanın hikâyesi
kelmåqçi edim (gelecektim)
kelmåqçi eding
kelmåqçi edi
kelmåqçi edik
kelmåqçi edingiz
kelmåqçi edi(lär)
Geniş Zamanın Hikâyesi
bilär edim (bilirdim)
bilär eding
bilär edi
bilär edik
bilär edingiz
bilär edi(lär)/bilärdi(lär)
Şart Kipinin Hikâyesi
Şart kipi -sä ekinin üzerine edi getirilir:
körsäm edi (görseydim)
körsäng edi
körsä edi
körsäk edi
körsängiz edi
körsä(lär) edi
Gereklilik Kipinin Hikâyesi
Gereklik kip yapısının üzerine edi getirilir:
kelişim keräk edi (gelmeliydim) ålişim keräk edi (almalıydım)
kelişing keräk ålişing keräk edi
kelişi keräk ålişi keräk edi
kelişimiz keräk ålişimiz keräk edi
kelişingiz keräk ålişingiz keräk edi
keliş(lär)i keräk åliş(lär)i keräk edi
3. Şart
Özbek Türkçesinde şartlı birleşik çekim bol- (ol-) fiilinin üzerine şart ekinin getirilmesiyle oluşan “bolsä” yapısıyla meydana getirilir. Asıl kip ekinin üzerine bolsä gelir.
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı
2. tip öğrenilen geçmiş zamanın şartı
körgän bolsäm (görmüşsem)
körgän bolsäng
körgän bolsa
körgän bolsak
körgän bolsängiz
körgän bolsä(lär)
Gelecek Zamanın Şartı
4. tip gelecek zamanın şartı
tiläydigän bolsäm (dileyeceksem)
tiläydigän bolsäng
tiläydigän bolsa
tiläydigän bolsak
tiläydigän bolsängiz
tiläydigän bolsä(lär)
Geniş Zamanın Şartı
bilär bolsäm (bilirsem)
bilär bolsäng
bilär bolsa
bilär bolsak
bilär bolsängiz
bilär bolsä(lär)
d. e- ve ekän İle Yapılan İsim Çekimi
İsim çekiminde şimdiki zaman veya geniş zamana kişi ekleri; geçmiş zaman ve şarta ise e- (imek) fiili getirilerek yapılır. Olumsuz çekimlerde ise emäs (değil) kullanılır.
1. Geniş (veya Şimdiki) Zaman
İsmin sonuna doğrudan doğruya kişi ekleri getirilerek yapılır.
Özbekmän (Özbeğim)
Özbeksän
Özbek(dir)
Özbekmiz
Özbeksiz
Özbekdir(lär)
Olumsuz şekli: Özbek emäsmän (Özbek değilim), Özbek emässän, Özbek emäs; yåş
emäsmiz (genç değiliz), yåş emässiz, yåş emäs(lär).
2. Öğrenilen Geçmiş Zaman
Öğrenilen geçmiş zamanın çekimi isim tabanına ekän getirilerek yapılır.
yåş ekänmän (gençmişim)
yåş ekänsän
yåş ekän
yåş ekänmiz
yåş ekänsiz
yåş ekän(lär)
Olumsuz şekli: yåş emäs ekänmän (genç değilmişim), yåş emäs ekänsän, yåş emäs ekän; oquvçi emäs ekänmiz (öğrenci değilmişiz), oquvçi emäs ekänsiz, oquvçi emäs ekän(lär).
3. Görülen Geçmiş Zaman
Görülen geçmiş zamanın çekimi isim tabanına edi getirilerek yapılır.
båy edim (zengindim)
båy eding
båy edi
båy edik
båy edingiz
båy edi(lär)
Olumsuz şekli: båy emäs edim (zengin değildim), båy emäs eding, båy emäs edi; ğamgin emäs edik (hüzünlü değildik), ğamgin emäs edingiz, ğamgin emäs edi(lär).
4. Şart
Şart çekimi için bolsä ve esä kullanılır:
Kelinçäk bolsä, bir çöp bilän yerni çizellär. “Gelincağız ise bir çöp ile toprağı tırmıklıyor.” Ånäsibolsä bålä bilän birgä... üydä yåtädi. “Anası ise, çocukla birlikte... evde yatıyor.” Yigit esäXålmätning bår-yoğıni farq etålmäydigän håldäydi. “Genç ise, Halmet’in olup olmadığını fark edemeyecek hâldeydi.”

Yapım Ekleri
Türkiye Türkçesiyle Özbek Türkçesinde kullanılan yapım ekleri büyük oranda aynıdır. Ancak bazılarında küçük ses ayrılıkları vardır. Bu ayrılıklardan üçü önemlidir:
1. İçinde /c/ sesi bulunan -ci, -cilik, -nci gibi ekler Özbek Türkçesinde ç’lidir: tilçi, temirçilik, ikkinçi.
2. Türkiye Türkçesinde yuvarlak şekilleri de bulunan -lik, -li, -çi gibi eklerin Özbek Türkçesinde sadece düz şekilleri vardır: yoqçilik (yoksulluk), köplik (çokluk), közli (gözlü), üçinçi (üçüncü). Bu tip eklerin kalın şekilleri de çok azdır: bårlıq (varlık).
3. Arapçada geçen mensubiyet eki -î, Özbek Türkçesinde -iy (bazan -ıy) şeklindedir: xususiy, sinfiy (sınıfsal), huquqıy (hukukî).
Türkiye Türkçesinde olduğu gibi Özbek Türkçesinde de yapım ekleri dört çeşittir.
1. İsimden İsim Yapan Ekler
+ dåş: Refakat, ortaklık bildirir: yoldåş (arkadaş), sirdåş (sırdaş), äsrdåş (çağdaş), åvuldåş (aynı köyden), tengdåş (yaşıt), käsbdåş (meslektaş).

+(i)mtil, +(i)mtir: Renk bildiren kelimelerde anlamın zayıflığını vurgular: åkımtil (akımsı), qåramtir (karamtrak), särğımtil (sarımsı, sarışın), kökimtir (mavimsi), qızğımtir (kızılımsı).

+äk: İşlek değildir: içäk (bağırsak), pästäk (kısa, bodur), özäk (öz, çekirdek), båşäq (başak), yoläk (dar yol, koridor)

+älä(si)/ +alåvi: Sayı isimlerine gelir, birliktelik, topluluk ifade eder: üçälä kitåb (her üç kitap), üçäläsi (üçü birden), beşälä (beşi de), üçalåvi (üçü de), törtalåvi (dördü de).

+åv(i): Beraberlik ifadesi taşır ve on sayısına kadar kullanılır. ikkåv (ikisi), üçåv (her üçü), beşåvimiz (beşimiz), onåv (on, onu da).

+åvlån: Beraberlik ifadesi taşır ve on sayısına kadar kullanılır. üçåvlån (üçü birlikte, üçü de), beşåvlån (beşi birlikte, beşi de), yettåvlån (yedisi birlikte, yedisi de) .
+bån: Farsça kökenlidir. Meslek ismi yapar: därvåzäbån (kaleci), qoyçibån (çoban),
båğbån (bahçıvan), saråybån (saray görevlisi).

+çä: Küçültme ekidir: kitåbçä (kitapçık), kuşçä (kuşçuk), oğılçä (oğulcuk). Dil ve lehçe isimleri de yapar: Rusçä, Özbekçä, Fårsçä.

+çän: Alışkanlık ve aşırılık bildiren sıfatlar türetir: küräşçän (savaşçı), xayålçän (hayalperest), işçän (çalışkan), oyçän (düşünceli), özgärüvçän (çabuk değişen), uyatçän (utangaç).

+çåq/+çäk: Küçültme ve sevgi bildirir: tåyçåq (küçük tay), kelinçäk (gelin), qoziçåq
(kuzucuk), oyunçåq (oyuncak).

+çi: Meslek ve uğraşı isimleri ve sıfat yapar: bålıqçi (balıkçı), millätçi (milliyetçi), temirçi (demirci), uyquçi (uykucu), sütçi (sütçü), qızıqçi (şakacı), bekårçi (boş, işsiz, aylak), såvçi (dünürcü).

+çil: Sıfat yapan bir ektir: därdçil (hastalıklı, çabuk hastalanır), kämçil (az bulunur, az), epçil (becerikli), izçil (prensipli), taqçil (az bulunur), kirçil (kirli).

+çilik (<+çi+lik): Soyut isimlerin yapılmasında kullanılır: kämçilik (eksiklik, kusur),
qıyınçilik (zorluk), millätçilik (milliyetçilik).

+dår: Farsça kökenlidir. Sahip olma bildiren kelimeler türetir: dindår, xabärdår (haberdar), ämäldår (memur), äybdår (suçlu), yerdår (yer sahibi).

+doz: Meslek ismi yapar. Farsça kökenlidir: kävüşdoz (terlikçi, terlik diken), etikdoz
(ayakkabıcı), döppidoz (şapka ustası), çåpåndoz (kaftan ustası).

+gär/går; +kär/+kår: Farsça kökenlidir. Meslek ismi ve sıfat yapar: cävåbgär (sorumlu), sävdågär (tüccar), såvungär (sabuncu), oymäkår (oyma ustası), tädbirkår (tedbirli), täläbgår (talip, istekli).

+ginä, +kinä, +qına: Küçültme ekidir: åzginä (azıcık), båläginä (balacık), quruqqınä
(kupkuru), tüzükkinä (iyice), yumşåqqınä (yumuşacık), kiçkinä (küçücük).

+Iş: Renk isimlerine gelerek benzerlik ifade eder: kökiş (mavimsi), åqış (akımsı), qızğış (kızılımsı), särğış (sarımsı, sarışın).

+käş: Farsça kökenlidir. Meslek adı ve sıfat yapar: äräväkäş (arabacı), cäfåkäş (cefa çeken), cäncälkäş (kavgacı), tüyäkäş (deveci), zähmätkäş (gayretli), häzilkäş (şakacı).

+läb: Sayı isimlerine ve zaman bildiren isimlere gelerek çokluk ve abartma ifadesi katar: onläb (onlarca), mingläb (binlerce), yüzläb (yüzlerce), yılläb (yıllarca).

+låq; +alåq: Küçültme ekidir: tåylåq (küçük tay), qızalåq (kızcağız), çaqalåq (küçük çocuk, bebek), botalåq (küçük deve, deve yavrusu), qışlåq (köy), tåşlåq (taşlık), qumlåq
(kumsal).

+li: Sıfat yapan işlek bir ektir: küçli (güçlü), täcribäli (tecrübeli), Tåşkentli (Taşkentli), nåzli (nazlı), ölçåvli (ölçülü), çiråyli (yakışıklı), åbroyli (itibarlı), qorqınçli (korkutucu), meväli (meyveli).

+lik: Soyut ve somut isimler yapar: åtälik (babalık), bålälik (çocukluk), tåzälik (temizlik), därslik (ders kitabı), ärzånlik (ucuzluk), tinçlik (dinçlik), qårånğılik (karanlık), körklilik (gösterişlilik).

+mänd: Farsça kökenli sıfat yapan bir ektir: käsälmänd (hastalıklı), dävlätmänd (zengin), ıxlåsmänd (bağlı, sadık), mürüvväntmänd (iyilik sever).

+råq: Sıfatlarda üstünlük derecesi yapar: yåmänråq (daha kötü), keksäråq (daha yaşlı),
yaxşiråq (daha güzel), yåruğråq (daha parlak), küçliråq (daha güçlü).

+simån: Benzirlik ve gibilik ifade eder: tuxumsimån (yumurtamsı), ådämsimån (insana benzer), åysimån (ay gibi), mäymunsimån (maymun gibi), tåmçisimån (damlamsı).

+siz: İsimlerden olumsuz sıfatlar yapar: åtäsiz (babasız), çeksiz (sınırsız), küçsiz (güçsüz), qaråvsiz (bakımsız), ilmsiz (bilgisiz).

+täçä: Tahmin ifadesi taşır. ontäçä (on kadar), yüztäçä (yüz kadar).

+tåy: Küçültme ve sevgi ifade eder: erketåy (nazlı, şımarık), kencätåy (ufaklık), şirintåy
(şirin, şirincik).

+zår: Farsça kökenlidir. Yer, mekân bildiren kelimeler türetir: båtqåqzår (bataklık yer),
gülzår (gül bahçesi), ekinzår (ekinlik).

be+: Olumsuz sıfat yapan Farsça kökenli bir ektir: bepul (parasız), beådåb (edepsiz),
bevätän (vatansız), beuyqu (uykusuz).

nå+: Olumsuzluk yapan farsça bir ektir: nåtoğri (doğru omayan), nåilåc (çaresiz), nåtaniş (tanıdık olmayan), nåtekis (düzgün olmayan).

2. İsimden Fiil Yapan Ekler
+(ä)r-: Geçişsiz fiiller türetir: özgär- (değiş-), qayğur- (kaygılan-), aqar- (ağar-), eskir (eski-), qısqar- (kısal-), kökär- (mavileş-), bozär- (bozar-), yåşär- (genç görün-).

+(ä)y-: Oluş bildiren geçişsiz fiiller türetir: kengäy- (genişle-), köpäy- (çoğal-), munğäy- (üzül-, surat as-), åzäy- (azal-), qåräy- (karar-), bükräy- (eğil-, bükül-), tåräy- (daral-), keksäy- (yaşlan-), zoräy- (kuvvetlen-).

+ä-: Geçişli ve geçişsiz fiiller türetir: åtä- (adlandırmak), boşä- (boşal-, serbest ol-), çuldirä- (şarıldamak), örtä- (alevlen-, kızış-), åşa- (ye-), qana- (kana-), qıyna- (eziyet et-), tilä- (dile-), oyna- (oyna-).

+äl-/+ål-: İşlek değildir: tüzäl- (düzel-, iyileş-), yönäl- (yönel-), yoqål- (kaybol-).
+i-: Geçişsiz fiiller yapar: tinçi- (sakinleş-, durul-), båyi- (zenginleş-), çängi- (tozut-),
kämi- (azal-), tozi- (savril-, dağıl-).

+ik-/+ıq-: Oluş bildiren geçişsiz fiiller türetir: åçiq- (acık-), keçik- (gecik-), çinıq- (sağlamlaş-), yolıq- (rastla-), zårıq- (sıkıl-), nämik- (nemlen-), cimıq- (sükut et-), tezik- (çabuk, tez yürü-).

+kä-/+gä-; +qa-/+ğa-: İşlek değildir: iskä- (koklamak), åçqa- (acık-), payqa- (hisset-, sez-), çulğa- (etrafını çevir-), pürkä- (püskürt-).

+lä-: Çok işlek bir türetme ekidir: qatlä- (katlamak), işlä-(işle-, çalış-), emlä- (tedavi et-, ilaçla-), oylä- (düşün-), båşlä- (başla-), åğulä- (zehirle-), mührlä- (mühürle-), ärzånlä- (ucuzla-), cämlä- (topla-), sözlä- (söyle-, konuş-).

+rä-: Genellikle yansıma kelimelere ve bazı sıfatlara gelerek fiil türetir: qåqrä- (kuru-, kuru hale gel-), güvrä- (anlamsız sesler çıkar-), ingrä- (inle-), hängrä- (anır-), höngrä- (hüngür hüngür ağla-), sayra- (şarkı söyle-).

+si-: Geçişsiz fiiller türetir. İşlek değildir: gärängsi- (şaşır-, saçma sapan konuş-), öksi- (üzül-, ağla-), mensimä- (itibar etme-), xamsi- (şüphelen-), ivirsi- (ufak tefek işlerle uğraş-).

+sin- (+si-n-): Duygu, niyet ve tavır ifade eden fiiller türetir: azsin- (azımsa-), därdsin- (çok dertlen-), qızıqsin- (meraklan-), yåtsin- (yadırga-), ärzånsin- (fiyatını az
bul-), äcäbsin- (acayip karşıla-), xayfsin- (acı-).

+sit- (+si-t-): İşlek değildir. Geçişli fiiller türetir: äybsit- (ayıpla-), kämsit- (aşağıla-, değerini düşür-), tengsit- (denkleştir-).

+sirä-: Genellikle duygu bildiren fiiller türetir: suvsirä- (susa-), uyqısirä- (uykusu gel-, uyumak iste-), tuzsirä- (tuz iste-, canı tuz çek-), ıssıqsirä- (sıcak şeyler arzu et-), qansirä- (çok kan kaybet-; gözünü kan bürü-), yåvğansirä- (yağlı yemek iste-), yåtsirä- (yadırga-, yabancı hisset-).

3. Fiilden İsim Yapan Ekler
-(I)m/-(U)m: Somut ve soyut isimler türetir: bilim (bilgi, bilim), kiyim (giyecek), yutum (yudum), qatläm (kat, katman), båsim (basınç), yığım (mahsül, hasat), tizim (sistem), åqım (akım), ölim (ölüm).

-åq/-äk: Genellikle yer isimleri, nesne isimleri ve sıfatlar türetir: yåtåq (yatak), quçåq (kucak), piçåq (bıçak), qåçåq (kaçak), qonåq (konak), böläk (parça, bölük), qorqåq (korkak).

-(I)k/-(U)k;-(I)q/-(U)q: İşlek bir ektir: küräk (kürek), kesik, tiläk (dilek), qışlåq (kışlak), åçıq (açık), sınıq (kırık), çirik (çürük), åçıq (açık), yåpıq (kapalı), soråq (soru), buzuq (bozuk), yetük (yetişkin, olgun).

(i)nç: Duygu bildiren isim ve sıfatlar türetir: sevinç, qorqınç (korkunç), quvänç (kıvanç, sevinç), ökinç (pişmanlık), sağınç (özlem, hasret).

-gån/-gän; -qån/-kän: Sıfat-fiil eki olan bu ek kimi kalıcı kelimeler de türetmiştir:
kelişgän (yakışıklı), üylängän (evli), qåpqån (kapan), tuğışgän (öz kardeş).

-çåq/-çäk: Sıfat ve isim türetir: tårtınçåq (çekingen), måqtançåq (övüngen), erinçåq
(tembel, uyuşuk), emçäk (meme), taqınçåq (takı), åvunçåq (teselli), yalınçåq (yalvaran).

-çıq: İşlek değildir. Sıfat ve isim türeüir: sirgänçıq (kaygan), süyänçıq (destek, daya-
nak), qızğançıq (kıskanç; cimri).

-dåq/-däk: İşlek değildir. İsim ve sıfat türetir: yügürdäk (hizmetçi), yäsädåq (süslü),
qåvurdåq (kavurma, kızartma).

-dıq/-dik: İşlek değildir: sevdik (sevgili), qåldıq (kalıntı, artık), tåpildıq (buluntu), hårdıq (yorgunluk).

-ğı/-gi; -qı/-ki: Somut ve soyut isimler türetir. İşlek bir ektir: süpürgi (süpürge), sezgi (sezgi), tepki (tekme), yåqılğı (yakacak), sänçqı (çatal), külgi (gülme, gülüş), sevgi, türtki
(itme, dürtme), tutqı (demet).

-ğıç/-giç; -qıç/-kiç: Somut ve soyut isimler türetir. körsätkiç (gösterge, dizin), qısqıç
(kerpeten, kıskaç), yırtqıç (yırtıcı), öçirgiç (silgi), åçğıç (anahtar), tutqıç (sap), çizğıç (cetvel), yulğıç (menfaatçi), sözläşgiç (rehber).

-ğın/-gin; -qın/-kin; -ğun/-gün; -qun/-kün;: İsim ve sıfat türetir: uçqun (kıvılcım),
yånğın (yangın), keskin, süzgün, uyğun (uygun), tosqın (engel), tüşkün (düşkün), såtqın
(satılmış, hain).

ğır/-gir; -qır/-kir; -ğur: Sıfat türeten bir ektir: bolmägur (yaramaz), tåpqır (zeki), ötkir (keskin), sezgir (sezgin).

-(I)n/-(U)n: İşlek değildir: kelin (gelin), yaşırın (gizli), ekin, yığın, tügün (düğüm), tütün (duman), yağın (yağış).

-kä: İsim ve sıfat türetir. İşlek değildir: tilkä (dilim, parça), qısqa (kısa).

-qåk/-gäk: İsim ve sıfat türetir: qaçqåq (kaçak), batqåq (bataklık), urişqåq (kavgacı), tirişqåq (gayretli), ilgäk (askı), uyuşqåq (uyumlu).

-mä: İsim-fiil eki olan bu ek kimi kalıcı isimler de türetmiştir: tügmä (düğme), qåvurma (kavurma), yåzma (yazılı), aylanma (daire), ayirmä (fark, kalan), köçirmä (kopya), pistirmä (pusu), åğmä (eğik).

4. Fiilden Fiil Yapan Ekler
-ä-: Kök fiilin anlamını pekiştiren fiiller türetir: burä- (bur-), sorä- (sor-), ölçä- (ölç-), tütä- (tüt-), qura- (kur-, bir araya getir-).

-är/-ar-: Ettirgen çatı ekidir. İşlek değildir: qopar- (kopar-), çıqar- (çıkar), qaytar- (döndür-; tekrar et-), itär- (it-).
-i-: Kök fiilin anlamını pekiştiren fiiller türetir: qazi- (kaz-, kazı-), qızi- (kız-), pişi- (tavına gel-, olgunlaş-), singi- ‘sin-, özleş-), tini- (din-, saflaş-), şimi- (em-, içine çek-).

-(I)l-: Edilgen çatı ekidir: soräl- (sorul-), äytil- (söylen-), qåmäl- (tutuklan-), kütil (beklen-), åçil- (açıl-), yåzil- (yazıl-), äytil- (söylen-), süyil- (sevil-).

-(I)n-: Dönüşlü çatı ekidir: kiyin- (giyin-), påqlän- (temizlen-), yuvin- (yıkan-), käyflän- (keyiflen-), qurallän- (silahlan-), yulin- (yolun-), qılin- (yapıl-).

-(I)r-: Ettirgen çatı ekidir: şişir-, köçir- (göçür-), qaçir- (kaçır-), keçir- (geçir-), tüşir- (düşür-), pişir-, uçir- (uçur-).

-(I)ş-: İşteşlik ekidir: cåyläş- (yerleş-), yårdämläş- (yardımlaş-), yengilläş- (hafifleş-), kömäkläş- (yardımlaş-), yüzläş- (yüz yüze gel-), uçräş- (karşılaş-), båqış- (bakış-), küliş-
(gülüş-).

-(I)t-: Ettirgen çatı ekidir: oqıt- (okut-), özgärt- (değiştir-), yålqınlät- (alevlendir-), erit-, oxşät- (benzet-), tirilt- (dirilt-), köpäyt- (çoğalt-), çirit- (çürüt-).

-dir-/-tir-: Ettirgen çatı ekidir: yedir- (yedir-), sevintir- (sevindir-), ayttir- (söylet-), üzdir- (kopar-), emizdir- (emdir-), sındir- (kır-), keltir- (getir-), qåldir- (kaldır-).

-qaz-/-gäz-; -ğaz-/-gäz-: Ettirgen çatı ekidir: körgäz- (göster-), ötkäz- (geçir-), tutqaz-
(tuttur-), tolğaz- (doldur-), yetkäz- (ulaştır-), bitkäz- (bitir-), ketkäz- (gider-).

-qız-/-kiz-; -ğız-/-giz-: Ettirgen çatı ekidir: kirgiz- (girdir-), bitkiz-(bitir-), yåtqız- (yatır-), åzğır- (azdır-, yoldan çıkar-), ötkiz- (geçir-), turğız- (kaldır-, dik-), tekkiz- (değdir-), mingiz- (bindir-).

-(I)msirä-: İşlek değildir. Fiilin anlamına benzerlik, yakınlık anlamı katar: yığlamsirä-
(ağlamaklı ol-), külimsirä- (gülümse-), qorqımsirä- (biraz kork-).

-(I)nqırä-: İşlek değildir. Fiilin anlamına yakınlık, azlık katar: qızarinqırä- (biraz kızar-), qorqınqırä- (biraz kork-), yuminqırä- (biraz yum-).

-iz-/-ız-: Ettirgen çatı ekidir. İşlek değildir: emiz- (emzir-), aqız- (akıt-), tåmiz- (damlat-), tegiz- (değdir-), båqız- (baktır-, tedavi ettir-).

Sıfat-Fiiller
Özbek Türkçesindeki sıfat-fiiller şunlardır:
-(ä)yåtgän: Az görülen bir sıfat-fiil eki olup Türkiye Türkçesine “-mekte olan” şeklinde çevrilebilir: keläyåtgän (gelmekte olan), yåzäyåtgän qız (yazmakta olan kız), yåğäyåtgän
yåmğır (yağmakta olan yağmur), yügüräyåtgän kişi (koşmakta olan kişi), oynäyåtgän bålä
(oynayan, oynamakta olan çocuk).

-(a/-y)digän: Çok kullanılan bir sıfat-fiildir. Türkiye Türkçesine “-An”, “-dIk” ve -AcAkolan” şekillerinde aktarılabilir: bu fänlärni okıtädigän okıtuvçilär (bu dersleri okutmakta olan öğretmenler), yåzädigän kitåbim (yazdığım/yazacağım kitap), ölik yığadigän ärävälär
(ölü toplayan arabalar), saqläydigän cåy (sığınak), oqıydigän kitåb (okunacak kitap).

-äcäk: Az görülen bir sıfat-fiil ekidir. Yazı dilinde nadiren görülür, konuşma dilinde Türkmenceleşmiş ağızların dışında hiç kullanılmaz: yåzäcäk båla (yazacak çocuk),
keläcäğini bilämän (geleceğini biliyorum), boläcäk özgäriş (olacak değişiklik), quriläcäk
binå (inşa edilecek bina), qılinäcäk işlär (yapılacak işler).

-är: Geniş zaman sıfat-fiilidir: åqar suv, külär yüz (güler yüz), yånär tåğ (yanar dağ),
aytär gäp (söylenecek söz), tez çåpär at (hızlı koşan at), tez åqar såy (hızlı akan çay). yåşär
cåy (yaşanan yer).

-mäs: -är geniş zaman sıfat-fiilinin olumsuzudur: åkmäs suv (akmaz su), körmäs köz
(görmez göz), ölmäs şåir (ölmez şair), sönmäs hayåt (ebedî hayat), bilinmäs küç (bilinmez
güç), toyilmäs suhbät (doyulmaz sohbet), bolär-bolmäs söz (olur olmaz söz).

-ärli/-ärli: Çok kullanılan bir sıfat-fiil değildir: tüşünärli söz (anlaşılabilir söz), yetärli pul (yeterli para), işånärli söz(ınanılır, güvenilir söz), qårın toydirärlik bir käsb (karın doyuracak bir iş), tüşünärli gäp (anlaşılır cümle), sezilärli täsir (hissedilir etki).

-gän, -kän, -qan: Geniş zaman sıfat-fiilidir: kelgän adäm (gelen adam), oqıgän balä (okuyan çocuk), kütilmägän hådisä (beklenmeyen hadise), körilmägän qår (görülmeyen kar), körgänimni aytib (gördüğümü söyleyip), qorqqanigä qalbini åçärmidi? (korktuğuna kalbini açarmıydı?), Men şåir ekänimni aytdim (Ben, şair olduğumu söyledim),
buni yåzgänningizgä işånmäymän (bunu yazdığınıza inanmıyorum), iş bilgän kişi (iş bilen kişi), üzilmägän såvçilär (arkası kesilmeyen dünürler).

-miş: Az kullanılan bir sıfat-fiil ekidir: ötmişni ilåhiyläştirgänsän (geçmişi Tanrılaştırmışsın), ötmiş mädäniyät (geçmiş medeniyet), oqımişli kişi (okumuş kişi), ötmiş täcribe (geçmiş tecrübe).

Zarf-Fiiller
Özbek Türkçesinde görülen zarf-fiiller şunlardır:
-(i)b/(-bån): İşlek zarf-fiil eklerindendir. Tekrar grupları ve birleşik fiil kuruluşunda da kullanılır: üygä kirib otirdi (eve girip oturdu), külib külib sözlädi (gülüp gülüp konuştu), üygä kirmäb (eve girmeyip), öylänib öylänib (düşüne düşüne), yığläb yubår- (ağla-), ålib çıq- (al-, alıp çık-); -bån şekli az kullanılır: kelibån (gelip), yasabån (yapıp, yaparak), debån (diyerek)

-ä/-y: Tek başına kullanılmaz. Ya tekrar halinde, ya birleşik fiillerde kullanılır: kelä kelä
(gele gele), oqıy oqıy (okuya okuya), åçlikdän qırılä båşlädi (açlıktan kırılmaya başladı),
aytä båşlädi (söylemeye başladı), oqıy åldi (okuyabildi).

-gäç, -käç, -qaç: Türkiye Türkçesindeki “hemen, anında” anlamlarını veren “-maz/ -mez”, “-ınca/-ince” anlamlarını verir: xatni oqıp bolgäç åtämgä qaytärdim (mektubu okur okumaz babama verdim), åtäsini körmägäç yığläy båşlädi (babasını görmeyince ağlamaya başladı), mäktäbgä kirgeç (mektebe girince), körgäç (görünce), tutqaç (tutunca).

-gäni: Sebep bildirir. Türkiye Türkçesine “-mak için” şeklinde çevrilebilir: gilås såtgäni
båzårga bårdim (kiraz satmak için pazara vardım), sizni körgäni keldik (sizi görmeye geldik).

-gäli: “-gäni” ile aynı anlama gelir: sizgä pul bergäli keldim (size para vermek için (vermeye) geldim), işlägäli keldim (çalışmak için, çalışmaya geldim), sizni ålib ketgäli keldim (sizi götürmek için geldim).

-gändä/-qandä: Türkiye Türkçesine “-dığında, -dığı zaman” şekliyle aktarılabilir: Änvär kelgändä (Enver geldiğinde), seni körgändä (seni gördüğüm zaman), miltıq åtgånimizdä (silah attığımızda), eşikni qåqqandä (kapıyı çaldığında), üydän çıqqandä (evden çıktığı zaman).

-gäniçä: “-dığı şekilde, -dığı üzre” anlamını verir: bilgäniçä äytä båşlädi (bildiği şekilde anlatmaya başladı).

-günçä: “-ıncaya kadar” anlamını verir: åtäm kelgünçä men gazeta oqıdim (babam gelinceye kadar gazete okudum), körmägünçä (görmeyince, görmeyinceye kadar), közdän ğåyib bolgünçä (gözden kayboluncaya kadar), üyge bårgünçä (eve gidinceye kadar).

e-kän: İsim fiilinin zarf-fiil şeklidir: qol çözärkän (el uzatırken), bår ekän (var iken),
ketärkän (giderken), Özbekçä ögränärkän (Özbekçe öğrenirken), uxlärkän (uyurken).

-mäsdän: Türkiye Türkçesine “-madan” ve “-maksızın” şekliyle çevrilebilir: quyåş båtmäsdän (güneş batmadan), båşqa gäp äytmäsdän çıqıp ketdi (başka söz söylemeksizin
çıkıp gitti), palåvni såvıtmäsdän (pilavı soğutmadan), ziyåfät tügämäsdän (ziyafet bitmeden), nånüştä qılmäsdän üydän çıqmäydi (kahvaltı yapmadan evden çıkmaz).

-mäy: Türkiye Türkçesine “-madan” olarak çevrilir: ölmäy yåzgä çıqdik (ölmeden yaza çıktık), kitåbni oqımäy (kitabı okumadan), nimä gäpligini tüşünålmäy (ne olup bittiğini
anlayamadan), oqıp-oqımäy (okuyup okumadan), åqızmäy-tåmızmäy (hiç gecikmeden).

Hareket Adları (İsim-Fiiller)
Özbek Türkçesinde hareket adları üç türlü ekle yapılır.
1. -(i)ş: Özbek Türkçesinde istisnasız olarak bolca kullanılan bir hareket ekidir:
özgäriş (değişme), boliş (olma), köriş (görüş), åliş (alış), beriş (veriş), oqış (okuyuş), yüriş (yürüyüş), yığiş (yığış, yığma).
2. -måq: Türkiye Türkçesinde olduğu gibidir: oqımåq (okumak), sevmåq, bilmåq, gäpläşmåq (konuşmak), öçmåq (sönmek), küymåq (yanmak), bilmåq (bilmek), ötmåq (geçmek), oqımåq (okumak). Olumsuzu -mäslik ekiyle ifade edilir:
oqımäslik (okumamak), bilmäslik (bilmemek), sevmäslik (sevmemek).
3. -(U)v: Özbek Türkçesinde bu ekle oluşan fiil biçimlerini de hareket adlarına dahil etme eğilimi vardır: yåzuv (yazma), oquv (okuma), körüv (görme), qıdıruv (arama), qutlåv (kutlama), soråv (sorma).

Kelime Türleri
Zamirler
a. Kişi Zamirleri: Kişi zamirleri Türkiye Türkçesindeki gibi olup, sadece küçük ses farklılıkları gösterir. Özbek Türkçesinde kişi zamirleri şunlardır:
Teklik Çokluk
men (ben) biz, bizlär
sen, siz siz, sizlär, senlär
u (o) ulär (onlar)
“siz” çokluk II. şahıs zamiri olmakla birlikte, nezaket ifadelerinde II. teklik şahıs için de kullanılmaktadır. Dolayısıyla, II. çokluk şahsın teklikle karışmaması için, II. çokluk için ayrıca “sizlär” biçimi kullanılır. senlär zamiri, II. çokluk şahıs zamirinin kaba şeklidir.
“ulär” zamiri de nezaket ifadelerinde teklik III. şahıs için kullanılabilmektedir. İsimlere gelen hâl ekleri zamirlere de aynen gelir: mengä (bana), ungä (ona), sendä, ulärdän, bizni (bizi), sizning (sizin). Ancak men ve sen zamirlerinin ilgi ve yükleme hâllerinde ek başındaki “n” düşer: mening (benim), sening (senin), meni (beni), seni.
Kişi zamirlerinin hal ekleriyle kullanımı şöyledir:

b. Dönüşlülük Zamiri: Dönüşlülük zamiri “öz”dür: özim (kendim), özing, özi, özimiz, özingiz, özläri.

c. İşaret Zamirleri: bu, şu, u (o), öşä (o), bulär
(bunlar), şulär (şunlar), ulär (onlar), öşälär (onlar)’dır.
Örneklerde görüldüğü gibi, zamirler çokluk ekini aldığı zaman araya zamir n’si girmez. Ancak, hâl eklerini alınca araya zamir n’si girer: bungä (buna), ungä (ona), bundä, undän. Ayrıca “uşbu” zamiri de Özbek Türkçesinde kullanılır.

d. Belirsizlik Zamirleri: älläqaysi (herhangi bir, biri), ällänärsä (bir şey), ällänimä (bir şey),älläqançä (birkaç), ayrim (bazı, kimi), ba’zi (bazı), ba’zi birlär (bazıları, kimileri), biråv (biri, birisi), bir qançä (bir kaç), bir neçä (birkaç), bir närsä (bir şey), xämmä (hepsi), heç kim (hiç kimse), kimdir (biri, birisi), kimsä (kimse), qay bir (hangi bir), qaysi bir (herhangi biri), nimädir(bir şey, herhangi bir şey), här kim (herkes, her biri), bäri (hepsi), biri, barçä (hepsi, herkes).

e. Soru Zamirleri: qaysi (hangi), qaysiläri (hangileri), kim/kimlär (kim, kimler), nimä (ne), nimälär (neler), nimäni (neyi), qançäsi (ne kadarı), neçtäsi (ne kadarı), närsä (ne).

Sıfatlar
a. Niteleme Sıfatları: yaxşi kişi (iyi insan), kättä üy (büyük ev), qårä tåş (kara taş), yåmån xåtin (kötü kadın), songgi söz (son söz), räsmli kitåb (resimli kitap), suvsiz yer (susuz yer), härbiy kiyim (askerî elbise), qızil bayråq (kızıl bayrak), keng mäydån (geniş meydan) çuqur quduq (derin kuyu), åq köngil (temiz kalp) vs.

b. Belirtme Sıfatları: Kendi arasında dörde ayırabiliriz.
1. İşaret Sıfatları: “bu, şu, u ve öşä”dır. “bu” yakını, “şu” biraz uzağı; “u” ve “öşä” ise en uzağı işaret eder: bu üy (bu ev), şu mähäl, u yåq (o taraf), öşä keçä (o gece).

2. Sayı Sıfatları: Kendi arasında dörde ayrılmaktadır:
a. Asıl Sayı Sıfatları: bir, ikki, üç, tört, beş, ålti, yetti, säkkiz, toqqız, on, yigirmä (yirmi), ottiz, qırq, ellik (elli), åltmiş, yetmiş, säksån, toqsån, yüz, ming (bin), million, milliard.
b. Sıra Sayı Sıfatları: Asıl sayıların sonuna +(i)nçi eki getirilerek yapılır: birinçi kün (birinci gün), ikkinçi üy (ikinci ev), åltinçi yil (altıncı yıl), toqqızinçi åy (dokuzuncu ay), yigirmänçi äsr (yirminci asır), åltinçi klass (altıncı sınıf).
c. Kesir Sayı Sıfatları: Kesir sayı sıfatı, sayılara +dän eki getirilerek yapılır: beşdän ikki (beşte iki), yettidän bir (yedide bir), säkkizdän üç (sekizde üç). “yärim” (yarım) kelimesi getirilerek de yapılır: yärim yol (yarı yol), bir yärim såät (yarım saat), yärim häzil yärim çin (yarı şaka yarı ciddi).
d. Üleştirme Sayı Sıfatı: Türkiye Türkçesinde sayıların üzerine gelerek üleştirme sıfatı yapan+er eki, Özbek Türkçesinde sadece bir sayısına gelir: bir+är kün (birer gün).
Ayrıca +tädän eki de bir üleştirme sıfatı yapan ektir: beştädän ålmä (beşer elma),
ontädän kişi (onar kişi), yettitädän yigit (yedişer yiğit).
Özbek Türkçesinde ayrıca sayılara getirilerek topluluk sayı sıfatları yapan -älä, -läb,
-täçä, -åv, åvlån, -älåvi ekleri vardır: onläb (onlarca), yüzläb (yüzlerce), mingläb, ontäçä
(on kadar).

Belirsizlik Sıfatları: birån (bir), bir neçä (bir nice, birkaç): ba’zi (bazı), biråv (bir), biråz (biraz), hämmä (bütün), köp (çok), härqançä (her türlü), härqaläy (her türlü), härqandäy (her türlü), başqa (başka), talay (birçok), heçqandäy (hiçbir), barçä (bütün, hep), älläqandäy(herhangi), fälån (falan), här (her), heçbir (hiçbir), ançä (birçok).

Zarflar

Zaman Zarfları
bugün (bugün), endi (şimdi), song (sonra), ertä (yarın), ertäläb (sabahleyin), keyin (sonra), keçä(akşam, gece), håzir (şimdi), ävväl, qadim (eskiden), åldin (önceden), bultur (geçen yıl), songrä (sonra), häli (hâlâ, henüz), därhål (derhal), tün (gece), hämişä (hep, daima), båyä (az önce, henüz), keyin (sonra), burun (önce), hämmävaqt (her zaman), keçqurun (gece).

Yer-Yön Zarfları
åst (alt), päst (alt, aşağı), årt (art, geri), åld (ön), tåşqari (dışarı), üst (üst), yuqåri (yukarı),
årqa (arka), içkäri (içeri), beri, näri (öte, ora, ileri), toğri (doğru), qarşi (karşı), ilgäri (ileri, öne doğru).

Nitelik (Durum) Zarfları
därhål (derhal), birdän (birden), birgä (birlikte), mäcburän (mecburen), täsådifän (tesadüfen), qahrämånlärçä (kahramancasına), härhåldä (herhalde), şundäy (şöyle), undäy (öyle), munaqa(böyle), cim (sessiz), ästä (yavaş, yavaşça), åhistä (aheste, yavaşça), sekin (sakin, yavaşça),qaytä (tekrar), birmäbir (bir bir), birgä (birlikte), anıq (açık, belli), yaxşi (iyi), gözäl (güzel), yåmån (kötü), yäyåv (yaya), zimdän (gizlice), zorğa (güç bela), zinhår (asla).

Miktar Zarfları
piçä (azıcık, biraz), biräz (biraz), säl (biraz, birazcık), äzmunçä (az, azıcık), birmunçä (biraz),ançä (bir hayli), köp (hep, çok), hıylä (hayli, epey), årtıq (çok, fazla), çäksiz (sınırsız), cüdä(çok), eng (en), mol (bol), käm (az, eksik), köp (çok), bütünläy (büsbütün), äksäri (ekseri, çoğunlukla), tämåmän (tamamen).

Soru Zarfları
qandäy (nasıl), neçük (nasıl, niçin), negä (niye), nimä üçün (ne için), qaçån (ne zaman), nimädän(neden, niçin), nimägä (niye, niçin), qandåq (nasıl), qançägäçä (ne zamana kadar).

Edatlar
1. Ünlemler:
a. Duygu Ünlemleri: åh (ah), å (ah, eh), uh, uf, åv (of), tüf (tüh), oho, åbbå (abov, vay), våh (vah), våy (vay), ättäng (vah, yazık), dåd (imdat), bäy-bäy (hayret, acıma ve nefret ünlemi), esiz(yazık, ne yazık), hox-hö (hayret etme ünlemi), bälli (güzel, aferin).
b. Seslenme Ünlemleri: e, ey, häy (hey), håy (hey), äyä (ey), håv (ey), huv (hu).
c. Gösterme Ünlemleri: änä (işte, işte o), mänä (işte, işte bu), änåv/änävi (işte bu), tå (ta).
d. Cevap Ünlemleri: hä (evet), håvva (evet, olur), läbbäy (peki, buyur), åriy (evet, doğru, elbette), bäs (tamam), xop (peki, tamam), yoq (yok, hayır), mäyli (olur, pekâlâ), xoş (peki, evet), yaxşi (peki), bopti (olur).

2. Bağlaçlar
a. Sıralama Bağlaçları: vä (ve), bilän (ile), yänä (ve), häm (de).
b. Denkleştirme Bağlaçları: yåki (veya), yå (ya, veya), yåhud (veya, yahut).
c. Karşılaştırma Bağlaçları: yå ... yå (ya ... ya), yå ... yåki (ya ... ya da), nä...nä (ne...ne),
häm...häm (hem...hem), xåh...xåh (ister...ister), mäyli...mäyli (ister...ister), dem ... dem (bazen ... bazen), gåhå ... gåhå (bazen ... bazen), keräk ... keräk (gerek ... gerek), yå ... yåinki (ya ... ya da).
d. Cümle Başı Bağlaçları: ägär (eğer), gärçi (gerçi), äftidän (galiba), bälki (belki), bäşärti (şayet, eğer), ehtimål (belki), çünånçi (mesela), ämmå (ama), lekin (lakin), xuddi (aynı, tıpkı),
göyå (güya, sanki), faqåt (fakat), biråq (fakat, lakin), çünki (çünkü), alälxusus (özellikle),
aynıqsä (özellikle, bilhassa), låaqal (hiç olmazsa).
e. Sona Gelen Bağlaçlar: bolsä (ise), esä (ise), häm (de, da), dä (de, da), hämdä (hem de).

3. Son Çekim Edatları:
a. Yalın ve ilgi halinden sonra kullanılanlar: bilän (ile), käbi (gibi), dek (gibi), uçün (için),arqalı (yoluyla), boyi (boyu), boyiçä (boyunca), boyläb (boyunca), çåğli (kadar), misåli (gibi),ornigä (yerine), säbäbli (dolayı), sarı (doğru), sayın (her, -dıkça), singäri (gibi), yanglığ (gibi).
b. Yönelme halinden sonra kullanılanlar: qadär (kadar), qarşi (karşı), körä (göre), tåmån(doğru, taraf), binåän (binaen), dåir, dåvur (kadar), qaräb (doğru), qaräğändä (göre),qärämäsdän (rağmen), qarämäy (rağmen), qarätä (doğru).
c. Ayrılma halinden sonra kullanılanlar: åldin (önce), ävväl (önce), båşqä (başka), båşläb(itibaren, beri), beri, böläk (başka), taşqari (başka), özgä (özge), burun (önce), buyån (beri),keyin (sonra), song (sonra).
 

Çevrimiçi üyeler

Şu anda çevrimiçi üye yok.

REKLAMLAR

Forum istatistikleri

Konular
17,414
Mesajlar
134,310
Kullanıcılar
90,716
Son üye
Abdullah Kara
Üst