İKTİSADA GİRİŞ
2. ÜNİTE
KITLIK, TERCİH ve FAYDA
KITLIK VE TERCİH
Mal ve hizmet üretiminde kullanılan tüm araçlar kaynaklar olarak adlandırılır. Kaynakların bir kısmı doğadan sağlanır: Su, petrol, madenler, orman v.s. Kaynakların bir kısmı ise insanlar tarafından sağlanır. İnsanlar tarafından sağlanan kaynaklardan biri emek, diğeri de sermayedir. Sermaye, diğer malları üretmek için kullanılan makine, araç ve fabrika gibi varlıklardır. Bu fiziksel sermayenin yanı sıra beşeri sermaye de kaynak olarak ifade edilebilir. Beşeri sermaye, çalışanların elde ettiği sermaye birikimi ve yetenekleridir.
Üretim faktörleri (girdiler), mal ve hizmet üretiminde kullanılan emek, sermaye ve toprak (su, petrol, madenler, orman v.s. tüm bunlar toprak olarak adlandırılır) olarak üç grupta toplanabilir. Bunlara ek olarak girişimci ve teknoloji de üretim faktörlerine dahil edilebilir.
Kaynaklar ne kadar çok olursa olsun mutlaka bir sınırları vardır. Ancak insan ihtiyaçları sınırsızdır. Kaynakların kıt oluşu da zaten iktisat (ekonomi) biliminin ortaya çıkış nedenidir.
Tercih ve Fırsat Maliyet
Kaynakların kıt olması, seçilebilecek her alternatifin karşılaştırılmasını zorunlu kılmaktadır. Her alternatifin ya da herbir seçeneğin maliyetinin karşılaştırılmasına rasyonel (akılcı) seçim denir.
Kaynakların kıt olması insanları tercih yapmaya zorlamaktadır. Tercih yapıldığında ise bir ya da birkaç seçenekten vazgeçerek başka bir seçeneğin tercih edilmesi sonucu ortaya çıkar. Bir kararı uygularken başka bir karardan vazgeçilmesi alternatif maliyet ya da fırsat maliyet olarak tanımlanır.
Fırsat maliyet, bir şeyi yaparken başka bir şeyi yapamamaktan kaynaklanır. Mesela, akşamları derse giden bir öğrenci bu saatte çok sevdiği bir filmi seyredemiyorsa, derse gitmenin fırsat maliyeti film seyretmektir.
Fırsat Maliyet ve Parasal Maliyet
Parasal fiyat, bir malın satın alınması için vazgeçilen paradır. Bunu fırsat maliyetle ilişkilendirebiliriz:
Bir tüketicinin önünde iki seçenek vardır. Bunlardan ilki iki bardak çay, diğeri ise bir dilim kektir. Tüketicinin tercihi iki bardak çay olursa, fırsat maliyeti 1 dilim kek olacaktır. Burada çay 1 YTL, kek 4 YTL ise; 2 bardak çayın (2 YTL) fırsat maliyeti 1/2 dilim kek (2 YTL) olacaktır.
ÜRETİM İMKANLARI EĞRİSİ
Üretim imkanları eğrisi, mevcut üretim faktörleri ve sabit üretim teknolojisi ile belirli bir dönemde ekonominin üretebileceği çeşitli ürünlerin bileşimini gösteren eğridir.
Şekildeki gibi bir ülke kaynaklarını buğday üretimine yönlendirir hiç silah üretmezse 60 ton buğday üretecektir. Aynı şekilde hiç buğday üretmeyip kaynaklarının tamamı ile bilgisayar üretirse toplam 40 adet bilgisayar üretecektir. Bu ülkede hem bilgisayar hem de buğday üretilmek istenirse (mesela B noktası), 10 adet bilgisayar ve 50 ton buğday üretebilecektir.
Üretim imkanları eğrisinin üzerindeki her noktada üretim yapılabilir ve en uygun üretime ulaşılabilir.
Üretim imkanları eğrisinin dışında ve yukarısında bir noktasında üretim yapılmak istenirse, burada üretim yapmak için kaynaklar yeterli olmayacaktır. Üretim imkanları eğrisinin altında bir noktada üretim yapmak istenirse kaynakların bir kısmı kullanılamayacaktır (atıl kaynak).
Şekildeki B noktasında üretim yaparken karar değiştirilip C noktasında üretim yapılmak istenirse bu durumda 10 ton daha az buğday üretilecektir. 10 adet daha fazla (10’dan 20’ye) bilgisayar üretmenin marjinal maliyeti 10 ton buğday (50’den 40’a) olacaktır.
Bir malın daha fazla üretilebilmesi için diğer malın üretiminden vazgeçilmesi gereken miktarın her aşamada artmasına artan fırsat maliyeti denir.
Bir malın üretimi arttıkça alternatif maliyetinin yükselmesinin nedeni üretim imkanları eğrisinin orjine göre içbükey olmasıdır.
Marjinal dönüşüm oranı, bir maldan bir birim daha fazla üretmek için diğer malın üretiminden ne kadar fedakârlık etmek gerektiğini gösterir.
Fırsat maliyet = Marjinal Dönüşüm Oranı =
Marjinal Dönüşüm Oranı= Bilgisayar Üretimindeki Değişim/Buğday Üretimindeki Değişim
Üretim İmkanları Eğrisinde Kaymalar
Üretim imkanları eğrisinin sağa kayması, önceki duruma göre daha fazla mal ve hizmet üretileceği anlamına gelir. Üretim imkanları eğrisinin sola kayması ise, önceki durumdan daha az mal ve hizmet üretilebileceği anlamına gelir.
Üretim faktörlerindeki artış (emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişimcinin artması), teknolojik yenilikler, ekonomik büyüme üretim imkanları eğrisini sağa kaydırır.
ALTERNATİF İKTİSADİ SİSTEMLER
Ekonomide mal ve hizmetlerin nelerin, nasıl ve kimler için üretileceğine kimin karar verdiği ekonomik sistemin yapısını belirler. Temel olarak üç tip ekonomik sistemden bahsedilebilir;
- Piyasa Ekonomileri Sistemi; Temel ekonomik sorunlara ilişkin kararları yani neyin, nasıl ve
kimler için üretileceği sorularının üretici ve tüketicilerin serbestçe karar verdiği ekonomik
sistemdir. Bu sistemde ekonomik dengeyi fiyat mekanizması sağlar.
- Kumanda Ekonomileri Sistemi; Neyin, nasıl ve kimler için üretileceği gibi temel ekonomik
sorunlara ilişkin kararların devlet tarafından verildiği ekonomik sistemdir. Bu ekonomilerin
temel özelliği merkezi plancılıktır.
- Karma Ekonomi Sistemi; Temel ekonomik sorunlara ilişkin kararların hem devlet hem de üretici
ve tüketicilerin birlikte karar verdikleri ekonomik sistemdir. Piyasada üretim hem devlet hem
de özel firmalar tarafından gerçekleştirilir.
TERCİH ve FAYDA
Bireyin tüketilen mal ve hizmetten elde edeceği memnuniyet fayda olarak adlandırılır.
Toplam Fayda (TU): Belirli bir zamanda bireyin bir malın çeşitli miktarlarını tüketmesi sonucu (diğer mal ve hizmetlerden olan tüketimi sabit) ulaştığı tatmin düzeyidir.
Marjinal Fayda (MU): Belirli bir zamanda bir malın bir birim daha fazla tüketilmesi sonucu toplam faydada meydana gelen değişmedir.
Toplam fayda ile marjinal fayda arasındaki ilişkiyi çay içmek isteyen bir kişinin faydasının nasıl değiştiğini açıklayarak gösterebiliriz:
Aşağıdaki tabloda tüketici hiç çay içmezse hiç fayda elde edemeyecektir. Diyelim ki ilk bardaktaki faydası 60 birim, ikinci bardaktaki toplam fayda 75 birim, üçüncü bardakta 80 birim, dördüncü bardakta 80 birim ve beşinci bardaktaki toplam fayda 75 birimdir. Bu tüketicinin ilk bardak çaydan elde edeceği marjinal fayda 65 birim olacaktır, çünkü bu bardaktaki çaydan elde ettiği fayda 0 birimden 60 birime çıkmıştır. İkinci bardaktaki marjinal faydası, toplam fayda 60’tan 75 birime çıktığı için (75-60) 15 birim olacaktır. Üçüncü bardakta ise toplam faydadaki değişim (80-75) kadar marjinal fayda (5 birim) elde edecektir. Dördüncü birimin tüketiciye hiçbir faydası olmamıştır, bu durumda marjinal fayda da (80-80) 0 birim olacaktır. Beşinci birimin tüketilmesi durumunda tüketicinin elde edeceği toplam fayda 80 birimden 75 birime düşmüştür. Beşinci birimin marjinal faydası –5 birim olacaktır. Yani beşinci birimde tüketilen çay tüketiciye fayda değil zarar vermektedir. Bu anlatılanlar aşağıdaki şekilde de gösterilebilir:
Tüketilen Toplam Marjinal
Çay Miktarı Fayda Fayda
0 0 -
1 60 60
2 75 15
3 80 5
4 80 0
5 75 -5
Azalan Marjinal Fayda: Bir malın ilave miktarları tüketildikçe elde edilen ek faydanın (marjinal fayda) azalmasıdır.
Fayda Maksimizasyonu: Bir mal için harcanan bir birim paranın marjinal faydasını bir başka mala harcanan bir birim paranın marjinal faydasına eşitleyen mal bileşimlerinin tercih edilmesi ile elde edilen faydanın maksimum olacağı kuralıdır.
SINAVA YÖNELİK DEĞERLENDİRMELER
• Üretim faktörleri
• Fırsat (alternetif) maliyetin tanımı
• Üretim imkanları eğrisi (bu eğrinin tanımı, üretimin bir noktadan başka bir noktaya kaydırılmasıyla ortaya çıkan fırsat maliyetin bulunması, üretim imkanları eğrisinin dışında kalan hangi noktada üretim yapılamayacağı ya da üretim imkanları eğrisinin neden orjine göre içbükey olduğu...)
• Üretim imkanları eğrisinin sağa-sola kayma nedeni
• Alternatif iktisadi sistemlerle ilgili bir soru (kumanda ekonomisi sistemin en belirgin özelliği gibi ya da bu sistemlerden birinin tanımı)
• Marjinal faydanın tanımı ya da marjinal faydanın hesaplanması
2. ÜNİTE
KITLIK, TERCİH ve FAYDA
KITLIK VE TERCİH
Mal ve hizmet üretiminde kullanılan tüm araçlar kaynaklar olarak adlandırılır. Kaynakların bir kısmı doğadan sağlanır: Su, petrol, madenler, orman v.s. Kaynakların bir kısmı ise insanlar tarafından sağlanır. İnsanlar tarafından sağlanan kaynaklardan biri emek, diğeri de sermayedir. Sermaye, diğer malları üretmek için kullanılan makine, araç ve fabrika gibi varlıklardır. Bu fiziksel sermayenin yanı sıra beşeri sermaye de kaynak olarak ifade edilebilir. Beşeri sermaye, çalışanların elde ettiği sermaye birikimi ve yetenekleridir.
Üretim faktörleri (girdiler), mal ve hizmet üretiminde kullanılan emek, sermaye ve toprak (su, petrol, madenler, orman v.s. tüm bunlar toprak olarak adlandırılır) olarak üç grupta toplanabilir. Bunlara ek olarak girişimci ve teknoloji de üretim faktörlerine dahil edilebilir.
Kaynaklar ne kadar çok olursa olsun mutlaka bir sınırları vardır. Ancak insan ihtiyaçları sınırsızdır. Kaynakların kıt oluşu da zaten iktisat (ekonomi) biliminin ortaya çıkış nedenidir.
Tercih ve Fırsat Maliyet
Kaynakların kıt olması, seçilebilecek her alternatifin karşılaştırılmasını zorunlu kılmaktadır. Her alternatifin ya da herbir seçeneğin maliyetinin karşılaştırılmasına rasyonel (akılcı) seçim denir.
Kaynakların kıt olması insanları tercih yapmaya zorlamaktadır. Tercih yapıldığında ise bir ya da birkaç seçenekten vazgeçerek başka bir seçeneğin tercih edilmesi sonucu ortaya çıkar. Bir kararı uygularken başka bir karardan vazgeçilmesi alternatif maliyet ya da fırsat maliyet olarak tanımlanır.
Fırsat maliyet, bir şeyi yaparken başka bir şeyi yapamamaktan kaynaklanır. Mesela, akşamları derse giden bir öğrenci bu saatte çok sevdiği bir filmi seyredemiyorsa, derse gitmenin fırsat maliyeti film seyretmektir.
Fırsat Maliyet ve Parasal Maliyet
Parasal fiyat, bir malın satın alınması için vazgeçilen paradır. Bunu fırsat maliyetle ilişkilendirebiliriz:
Bir tüketicinin önünde iki seçenek vardır. Bunlardan ilki iki bardak çay, diğeri ise bir dilim kektir. Tüketicinin tercihi iki bardak çay olursa, fırsat maliyeti 1 dilim kek olacaktır. Burada çay 1 YTL, kek 4 YTL ise; 2 bardak çayın (2 YTL) fırsat maliyeti 1/2 dilim kek (2 YTL) olacaktır.
ÜRETİM İMKANLARI EĞRİSİ
Üretim imkanları eğrisi, mevcut üretim faktörleri ve sabit üretim teknolojisi ile belirli bir dönemde ekonominin üretebileceği çeşitli ürünlerin bileşimini gösteren eğridir.
Şekildeki gibi bir ülke kaynaklarını buğday üretimine yönlendirir hiç silah üretmezse 60 ton buğday üretecektir. Aynı şekilde hiç buğday üretmeyip kaynaklarının tamamı ile bilgisayar üretirse toplam 40 adet bilgisayar üretecektir. Bu ülkede hem bilgisayar hem de buğday üretilmek istenirse (mesela B noktası), 10 adet bilgisayar ve 50 ton buğday üretebilecektir.
Üretim imkanları eğrisinin üzerindeki her noktada üretim yapılabilir ve en uygun üretime ulaşılabilir.
Üretim imkanları eğrisinin dışında ve yukarısında bir noktasında üretim yapılmak istenirse, burada üretim yapmak için kaynaklar yeterli olmayacaktır. Üretim imkanları eğrisinin altında bir noktada üretim yapmak istenirse kaynakların bir kısmı kullanılamayacaktır (atıl kaynak).
Şekildeki B noktasında üretim yaparken karar değiştirilip C noktasında üretim yapılmak istenirse bu durumda 10 ton daha az buğday üretilecektir. 10 adet daha fazla (10’dan 20’ye) bilgisayar üretmenin marjinal maliyeti 10 ton buğday (50’den 40’a) olacaktır.
Bir malın daha fazla üretilebilmesi için diğer malın üretiminden vazgeçilmesi gereken miktarın her aşamada artmasına artan fırsat maliyeti denir.
Bir malın üretimi arttıkça alternatif maliyetinin yükselmesinin nedeni üretim imkanları eğrisinin orjine göre içbükey olmasıdır.
Marjinal dönüşüm oranı, bir maldan bir birim daha fazla üretmek için diğer malın üretiminden ne kadar fedakârlık etmek gerektiğini gösterir.
Fırsat maliyet = Marjinal Dönüşüm Oranı =
Marjinal Dönüşüm Oranı= Bilgisayar Üretimindeki Değişim/Buğday Üretimindeki Değişim
Üretim İmkanları Eğrisinde Kaymalar
Üretim imkanları eğrisinin sağa kayması, önceki duruma göre daha fazla mal ve hizmet üretileceği anlamına gelir. Üretim imkanları eğrisinin sola kayması ise, önceki durumdan daha az mal ve hizmet üretilebileceği anlamına gelir.
Üretim faktörlerindeki artış (emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişimcinin artması), teknolojik yenilikler, ekonomik büyüme üretim imkanları eğrisini sağa kaydırır.
ALTERNATİF İKTİSADİ SİSTEMLER
Ekonomide mal ve hizmetlerin nelerin, nasıl ve kimler için üretileceğine kimin karar verdiği ekonomik sistemin yapısını belirler. Temel olarak üç tip ekonomik sistemden bahsedilebilir;
- Piyasa Ekonomileri Sistemi; Temel ekonomik sorunlara ilişkin kararları yani neyin, nasıl ve
kimler için üretileceği sorularının üretici ve tüketicilerin serbestçe karar verdiği ekonomik
sistemdir. Bu sistemde ekonomik dengeyi fiyat mekanizması sağlar.
- Kumanda Ekonomileri Sistemi; Neyin, nasıl ve kimler için üretileceği gibi temel ekonomik
sorunlara ilişkin kararların devlet tarafından verildiği ekonomik sistemdir. Bu ekonomilerin
temel özelliği merkezi plancılıktır.
- Karma Ekonomi Sistemi; Temel ekonomik sorunlara ilişkin kararların hem devlet hem de üretici
ve tüketicilerin birlikte karar verdikleri ekonomik sistemdir. Piyasada üretim hem devlet hem
de özel firmalar tarafından gerçekleştirilir.
TERCİH ve FAYDA
Bireyin tüketilen mal ve hizmetten elde edeceği memnuniyet fayda olarak adlandırılır.
Toplam Fayda (TU): Belirli bir zamanda bireyin bir malın çeşitli miktarlarını tüketmesi sonucu (diğer mal ve hizmetlerden olan tüketimi sabit) ulaştığı tatmin düzeyidir.
Marjinal Fayda (MU): Belirli bir zamanda bir malın bir birim daha fazla tüketilmesi sonucu toplam faydada meydana gelen değişmedir.
Toplam fayda ile marjinal fayda arasındaki ilişkiyi çay içmek isteyen bir kişinin faydasının nasıl değiştiğini açıklayarak gösterebiliriz:
Aşağıdaki tabloda tüketici hiç çay içmezse hiç fayda elde edemeyecektir. Diyelim ki ilk bardaktaki faydası 60 birim, ikinci bardaktaki toplam fayda 75 birim, üçüncü bardakta 80 birim, dördüncü bardakta 80 birim ve beşinci bardaktaki toplam fayda 75 birimdir. Bu tüketicinin ilk bardak çaydan elde edeceği marjinal fayda 65 birim olacaktır, çünkü bu bardaktaki çaydan elde ettiği fayda 0 birimden 60 birime çıkmıştır. İkinci bardaktaki marjinal faydası, toplam fayda 60’tan 75 birime çıktığı için (75-60) 15 birim olacaktır. Üçüncü bardakta ise toplam faydadaki değişim (80-75) kadar marjinal fayda (5 birim) elde edecektir. Dördüncü birimin tüketiciye hiçbir faydası olmamıştır, bu durumda marjinal fayda da (80-80) 0 birim olacaktır. Beşinci birimin tüketilmesi durumunda tüketicinin elde edeceği toplam fayda 80 birimden 75 birime düşmüştür. Beşinci birimin marjinal faydası –5 birim olacaktır. Yani beşinci birimde tüketilen çay tüketiciye fayda değil zarar vermektedir. Bu anlatılanlar aşağıdaki şekilde de gösterilebilir:
Tüketilen Toplam Marjinal
Çay Miktarı Fayda Fayda
0 0 -
1 60 60
2 75 15
3 80 5
4 80 0
5 75 -5
Azalan Marjinal Fayda: Bir malın ilave miktarları tüketildikçe elde edilen ek faydanın (marjinal fayda) azalmasıdır.
Fayda Maksimizasyonu: Bir mal için harcanan bir birim paranın marjinal faydasını bir başka mala harcanan bir birim paranın marjinal faydasına eşitleyen mal bileşimlerinin tercih edilmesi ile elde edilen faydanın maksimum olacağı kuralıdır.
SINAVA YÖNELİK DEĞERLENDİRMELER
• Üretim faktörleri
• Fırsat (alternetif) maliyetin tanımı
• Üretim imkanları eğrisi (bu eğrinin tanımı, üretimin bir noktadan başka bir noktaya kaydırılmasıyla ortaya çıkan fırsat maliyetin bulunması, üretim imkanları eğrisinin dışında kalan hangi noktada üretim yapılamayacağı ya da üretim imkanları eğrisinin neden orjine göre içbükey olduğu...)
• Üretim imkanları eğrisinin sağa-sola kayma nedeni
• Alternatif iktisadi sistemlerle ilgili bir soru (kumanda ekonomisi sistemin en belirgin özelliği gibi ya da bu sistemlerden birinin tanımı)
• Marjinal faydanın tanımı ya da marjinal faydanın hesaplanması