- Katılım
- 9 Şub 2011
- Mesajlar
- 6,044
- Tepkime puanı
- 25
- Puanları
- 48
- Bölüm:
- İşletme
- Şehir:
- Bursa
Aöf Orhun Türkçesi 5.Ünite Ders Notları
■Ünlüler:
1) Orhun Türkçesinde Türkiye Türkçesinde olduğu gibi 8 ünlü bulunmatadır.
- a,e,ı,i,o,ö,u,ü
- Yenisey yazıtlarında birde e ve i sesleri arasında telaffuz edilen kapalı e ünlüsü ile 9 ünlü harf olur.
2) Türk dilinin ve ait olduğu dil ailesinin en tipik özelliği ünlü uyumudur.
3) Orhun Türkçesinde düzlük-yuvarlaklık(küçük ünlü uyumu) uyumuna girmeyen pek çoktur.Bunların başlıcaları:
Not 1: düzlük-yuvarlaklık uyumu
a,ı ünlülerinden sonra a,ı
e,i ünlülerinden sonra e,i
ö,ü ünlülerinden sonra e,ü
o,u ünlülerinden sonra a,u
ünlüleri gelir.
NOT 2:
-a,ı,o,u=kalın
-e,i,ö,ü=ince
-a,e,ı,i=düz
-o,ö,u,ü=yuvarlak
-a,e,o,ö=geniş
-ı,i,u,ü=dar
- Tamlayan durum eki:
Türük bodun+ın ilin törüsin ‘Türk halkının devletini ve töresini’
=bodun+ın
O ve u harfinden sonra a,u ünlüleri gelmesi gerekir fakat –ın tamlayan ekindeki ı harfi dolayısıyla düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
- 3. Tekil iyelik eki:
Eçüm apam törü+si+n+çe yaratmış boşgurmış ‘atalarım dedelerimin töresince yaratmış eğitmiş’
= ö,ü ünlülerinden sonra e,ü ünlüleri gelmesi gerekir fakat –si 3. tekil iyelik ekinde i harfi gelerek düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymamıştır.
- Yön göstergesi eki:
Yer+i+nerü sub+ı+naru kontı ‘toprağına suyuna kondu’
= Yer+i+nerü kelimesinde e,i ünlüsünden sonra ü ünlüsü gelmiş
= sub+ı+naru kelimesinde u ünlüsünden sonra ı ünlüsü gelmiş
Bu yüzden düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
- Belirsiz geçmiş zaman eki:
Kişi oglı kop törü-miş ‘insanoğlu hep ölümlü yaratılmış’
= törü-miş kelimesinde ö,ü ünlüsünden sonra -miş belirsiz geçmiş zaman ekinde i ünlüsü kullanılmış dolayısıyla düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
- 3. tekil ve çoğul belirli geçmiş zaman eki:
Türük bodun öl-ti aklın-tı yok bol-tı ‘Türk halkı öldü,mahvoldu, yok oldu’
= öl-ti kelimesinde ki i ünlüsü
= bol-tı kelimesinde ı ünlüsü
düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
= aklın-tı kelimesindeki ı ünlüsü düzlük yuvarlaklık uyumuna uyar( kitapta hata olduğunu düşünüyorum)
-3. tekil kişi emir eki:
Türük bodun yok bolma-zun bodun bol-çun tiyin.. ‘Türk halkı yok olmasın halk olsun diye..’
= bolma-zun kelimesinde ki a ünlüsü
düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
= bol-çun kelimesinde ki u ünlüsü gelmiş düzlük yuvarlaklık uyumuna uyar. o,u ünlüsünden sonra a,u ünlüleri gelirdi.
- Yuvarlak ünlülü sıfat-fiil ekleri:
Anta ay-guçı+sı yeme ben ö kertim ‘ o sırada, (onun) sözcüsü de bizzat ben idim’
= ay-guçı+sı kelimesinde a ünlüsünden sonra u ünlüsü geldiğinden dolayı düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
- Yuvarlak ünlülü zarf-fiil ekleri:
Keyik yi-yü tabışgan olurur ertimiz ‘yabani hayvan yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk’
= yi-yü sözcüğünde i ünlüsünden ü ünlüsü geldiğinden dolayı düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
4) Orhun Türkçesindeki e-i nöbetleşmesi, daha sonraki dönem Türk yazı dillerinde
bu seslerin yazımındaki karşılığın habercisi gibidir.
ben ‘ben’-bini ‘beni’
ÜNSÜZLER
1) Orhun Türkçesinin ünsüzleri şunlardır:
b, ç, d, g, k, l,m,n,n(nazal n),n (palatal n), p, r, s, ş, t, y, z
• Bugün Türkiye Türkçesinde bulunan c, f, ğ, h, j, v sesleri Orhun Türkçesinde yoktur.
2) Orhun Türkçesinde söz başı ünsüzleri şunlardır:
b-,ç-,k-,s-,t-,y-
3) Orhun Türkçesinde d,g,m,n,n(nazal n),n (palatal n), r, z ünsüzleri söz başında kullanılmaz fakat bazı istisnalar vardır.l,p,ş ünsüzleri yalnızca alıntı sözcüklerin başında kullanılır.
- istisnalar:
g-: gü / gu ‘soru edatı’
l-: lagzın ‘domuz’ (
m-:mag ‘övgü, alkış’(<mo>
n-:ne ‘ne’, nençe’nice , ne kadar çok’ , neke ‘niye, niçin’, nen ‘şey;hiç’
p-
urum’ Roma, Bizans’
ş-:Şad ‘yüksek bir unvan’
4) Bugün Türkiye Türkçesinde söz başında /d/’li ve /g/’li söylediğimiz Türkçe kökenli tüm sözler, Orhun Türkçesinde de /t/’li ve /k/’lidir.
Kel-(>gel-) , könül(>gönül)
5) Orhun Türkçesinde birden fazla heceli sözlerin sonunda ve sözcük içindeki hecelerin başına bulunan /g/ sesi bugün ki Türkiye Türkçesinde düşmüştür.
Ölüg(>ölü), sarıg(>sarı)
6) Orhun Türkçesinde ikinci ve daha sonraki hecelerin başında bulunan /g/’ler korunur. Türkiye Türkçesinde /g/ ünsüzü bu pozisyonda da düşmüştür.
Kazgan-(>kazan), kergeksiz(>gereksiz)
7)Tuva, Karagas ve Halaç Türkçelerinde /d/ olarak korunan, Çuvaşçada /r/, Yakutçada /t/,Hakas, Şor ve Sarı Uygur Türkçelerinde /z/’ye gelişen bunların dışındaki Türkiye Türkçesi dahil diğer Türk lehçelerinde /y/’ye gelişen, söz içi ve sonundaki /d/ sesi korunur.
Adak(>ayak), tod(>doy), ardıl(>ayrıl)
8) Türkiye Türkçesinde /v/ ile başlayan 3 sözcük Orhun Türkçesinde /b/’lidir.
Bar(>var)
Bar-(>var-)
Ber-(>ver-)
9) Orhun Türkçesinde söz içi ve söz sonu /b/ sesi Türkiye Türkçesinde /v/’dir
Eb(>ev), sebin-(>sevin-)
10) /c/ sesi Orhun T. Alfabesinde bulunmayan sestir.Türkiye T. /c/’ li geçen Türkçe kökenli sözler ve ekler /ç/’lidir.
Uçuz(>ucuz), ança(>anca)
11) Orhun Türkçesinde geniz ünsüzü n söz içinde ve sonunda /g/ ile nöbetleşir. Bu ses değişmesi 2. kişi iyelik ekleri ile kişi eklernde görülür:
Törügin (senin) törelerini - törinin
Not: (X) =ilgili yerlerdeki bağlantı sesin, kalınlık incelik veya düzlük-yuvarlaklık uyumuna göre değişebileceğini gösterir.
SÖZ YAPIMI
-İsimden İsim Yapım ekleri
+(X)ç; +çI; +daş; +dem; +dXn; +gaç; +gU; +kInA; +Il; +IXg; +IXk; +sXz; +(X)ş; +DI
1) +(X)ç:Ulandığı söze küçültme ve sevgi anlamı katar.
- ata+ç+ım ‘babacığım’ (Ongin 12)<ata> </ata></mo>
2) +çI: Meslek adları veya bir işi sürekli yapan anlamında adlar yapar.
- tamga+çı ‘mühürdar’< tamga’ damga, mühür’
3) +daş: Kan bağı olan kişileri belirtmek için kullanılan sözcükler türetir.
- ka+daş ‘kardeş, yakın akraba’(uyuk-Turan1)
4) +dem: Çok az örnekte yer alır.
- er+dem ‘erdem,yiğitlik,cesaret’< er ‘erkek’
5) +dXn: Yön zarfları yapan sözcükler türetir.
- ön+dün ‘önde, doğuda’
6) +gaç: Küçültme eki.
- ı+gaç ‘agaç’ (T 25) < ı ‘orman’
7) +gU: Nitelik adları yapar.
- ed+gü ‘iyi, yarar, kazanç’(BK D19)< ed ‘mal,değerli şey ‘;krş.edsiz ‘faydasız , edlig’değerli kıymetli’, edger-‘gelişmek’
8) +kInA: Küçültme isimleri yapar.
- az+kına ‘azıcık, pek az’< az’az’
9) +Il: Renk adları yapar.
- kız+ıl ‘kızıl, kırmızı’
10 ) +IXg: ‘sahip,sahip olan’ anlamında sıfatlar yapar.
- el+lig ‘devletli, devlet sahibi’< el ‘devlet ; memleket ‘
11) +IXk:soyut adlar yapar.
- öz+lük’kişiye ait, şahsi’
12) +sXz: yokluk sıfatları türetir.
- aş+sız ‘aşsız, yemeksiz,fakir’
13) +(X)ş:
- öd+üş ‘tam gün 24 saat’
14) +DI: Zarflar türetir.
- edgü+ti ‘iyice’
İsimden Fiil Yapan Ekler
+A-, +Ad-,+dI,+gAr-,+I-,+(I)k-,+kA-,+IA-,+sIrA-
1) +A-:Geçişsiz fiiller türetir.
- bediz+e-t- ‘resim ve haykellerle süsletmek’
2) +Ad-: Geçişsiz filler türetir.
- kul+ad—‘kul olmak’
3) +dI-:
- u+dı-‘uyumak’
4) +gAr-:Geçişli filler türetir.
- iç+ger ‘bağımlı kılmak, tabi kılmak’
5) +I-: Genelde geçişsiz fiiller türetir.
- bit+i- ‘yazmak’
6) +(I)k-:Geçişsiz fiiller türetir.
- tag-ık-‘dağa çıkmak’
7) +kA-:
- yarlı(g)+ka- ‘buyurmak, hükmetmek.(tanrı) lutfetmek
8) +IA-: Sık kullanılan isimden fiil türetme ekidir.
- yog+la- ‘yas tutmak’
9) +sIrA-:Bir şeyden yoksun olmak anlamında fiiller üretir.
- kagan+sıra- ‘hakansız kılmak’
Fiilden İsim Yapım Ekleri
-A, -(X)g, -gA, -I,-(U)k,-(X)I, -(X)m,-mA,-mAk,-(X)n,-(I)nç,-(X)ş,-(X)z
1) –A:zarflar türetir
- yan-a’yine’
2) –(X)g:Fiilin sonucunu bildiren adlar
-er-ig ‘erişilen yer’
3) –gA:
Bil-ge’akıllı’
4)–I: kalıplaşmış zarf fiil ekidir.
Kal-ı ‘artık kalıntı’
5)-(U)k:
Bulga-k ‘isyankar, kıskırtıcı’
6) –(X)I:
Kıs-ıl’kanyon,dağ geçidi’
7) –(X)m:
Ked-im ‘giyim’
8) –mA:
Yel-me ‘keşif müfrezesi’
9) –mAk:
Ar-mak+çı sözcüğündeki armak ‘aldatmak’
10)-(X)n:
Bul-un ‘tutsak esir’
11)–(I)nç:
Bulga-nç ‘karışık, isyankar’
12)-(X)ş:
il+te+riş(kutluğun unvanı) boyları derleyen bir araya getiren
13) –(X)z:
Ba-z’tabi,bağımlı’
Fiilden Fiil Yapım Ekleri
-d,-gUr-,-(X)k-,-(X)I-,-(X)n-,-(X)ş-,-(X)t-.-tUr-,-tXz-,-(X)z-,-Ur-
1) –d-: pekiştirme eki
To-d- ‘doymak’
2)-gUr-: ettirken çatı eki
Tir-gür-‘diriltmek, canlandırmak’
3) –(X)k-:Ettirgen çatı eki
bas-ık- ‘sokmak, bastırmak’
4)–(X)I-:Edilgen dönüşlü çatı eki
Ter-il- ‘derilmek, toplanmak’
5)-(X)n-:dönüşlü edilgen çatı eki
Alk-ın-‘bitmek tükenmek’
6)–(X)ş-:İşteşlik çatı eki
Kı-ş-‘birlikte yapmak, birlikte kılmak’
7)–(X)t-: ettirgen çatı eki
Ak-ıt- ‘akın ettirmek’
8)–tUr-: ettirgen çatı eki
İr-tür- ‘erdirmek,eriştirmek’
9)–tXz-: ettirgen çatı eki
Al-tız- ‘aldırtmak,yakalatmak’
10) –(X)z-:ettirgen çatı eki:
Tut-uz-‘tutturmak,yakalatmak’
11) –Ur-: ettirgen çatı eki:
öl-ür-‘öldürmek’
■Ünlüler:
1) Orhun Türkçesinde Türkiye Türkçesinde olduğu gibi 8 ünlü bulunmatadır.
- a,e,ı,i,o,ö,u,ü
- Yenisey yazıtlarında birde e ve i sesleri arasında telaffuz edilen kapalı e ünlüsü ile 9 ünlü harf olur.
2) Türk dilinin ve ait olduğu dil ailesinin en tipik özelliği ünlü uyumudur.
3) Orhun Türkçesinde düzlük-yuvarlaklık(küçük ünlü uyumu) uyumuna girmeyen pek çoktur.Bunların başlıcaları:
Not 1: düzlük-yuvarlaklık uyumu
a,ı ünlülerinden sonra a,ı
e,i ünlülerinden sonra e,i
ö,ü ünlülerinden sonra e,ü
o,u ünlülerinden sonra a,u
ünlüleri gelir.
NOT 2:
-a,ı,o,u=kalın
-e,i,ö,ü=ince
-a,e,ı,i=düz
-o,ö,u,ü=yuvarlak
-a,e,o,ö=geniş
-ı,i,u,ü=dar
- Tamlayan durum eki:
Türük bodun+ın ilin törüsin ‘Türk halkının devletini ve töresini’
=bodun+ın
O ve u harfinden sonra a,u ünlüleri gelmesi gerekir fakat –ın tamlayan ekindeki ı harfi dolayısıyla düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
- 3. Tekil iyelik eki:
Eçüm apam törü+si+n+çe yaratmış boşgurmış ‘atalarım dedelerimin töresince yaratmış eğitmiş’
= ö,ü ünlülerinden sonra e,ü ünlüleri gelmesi gerekir fakat –si 3. tekil iyelik ekinde i harfi gelerek düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymamıştır.
- Yön göstergesi eki:
Yer+i+nerü sub+ı+naru kontı ‘toprağına suyuna kondu’
= Yer+i+nerü kelimesinde e,i ünlüsünden sonra ü ünlüsü gelmiş
= sub+ı+naru kelimesinde u ünlüsünden sonra ı ünlüsü gelmiş
Bu yüzden düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
- Belirsiz geçmiş zaman eki:
Kişi oglı kop törü-miş ‘insanoğlu hep ölümlü yaratılmış’
= törü-miş kelimesinde ö,ü ünlüsünden sonra -miş belirsiz geçmiş zaman ekinde i ünlüsü kullanılmış dolayısıyla düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
- 3. tekil ve çoğul belirli geçmiş zaman eki:
Türük bodun öl-ti aklın-tı yok bol-tı ‘Türk halkı öldü,mahvoldu, yok oldu’
= öl-ti kelimesinde ki i ünlüsü
= bol-tı kelimesinde ı ünlüsü
düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
= aklın-tı kelimesindeki ı ünlüsü düzlük yuvarlaklık uyumuna uyar( kitapta hata olduğunu düşünüyorum)
-3. tekil kişi emir eki:
Türük bodun yok bolma-zun bodun bol-çun tiyin.. ‘Türk halkı yok olmasın halk olsun diye..’
= bolma-zun kelimesinde ki a ünlüsü
düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
= bol-çun kelimesinde ki u ünlüsü gelmiş düzlük yuvarlaklık uyumuna uyar. o,u ünlüsünden sonra a,u ünlüleri gelirdi.
- Yuvarlak ünlülü sıfat-fiil ekleri:
Anta ay-guçı+sı yeme ben ö kertim ‘ o sırada, (onun) sözcüsü de bizzat ben idim’
= ay-guçı+sı kelimesinde a ünlüsünden sonra u ünlüsü geldiğinden dolayı düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
- Yuvarlak ünlülü zarf-fiil ekleri:
Keyik yi-yü tabışgan olurur ertimiz ‘yabani hayvan yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk’
= yi-yü sözcüğünde i ünlüsünden ü ünlüsü geldiğinden dolayı düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz.
4) Orhun Türkçesindeki e-i nöbetleşmesi, daha sonraki dönem Türk yazı dillerinde
bu seslerin yazımındaki karşılığın habercisi gibidir.
ben ‘ben’-bini ‘beni’
ÜNSÜZLER
1) Orhun Türkçesinin ünsüzleri şunlardır:
b, ç, d, g, k, l,m,n,n(nazal n),n (palatal n), p, r, s, ş, t, y, z
• Bugün Türkiye Türkçesinde bulunan c, f, ğ, h, j, v sesleri Orhun Türkçesinde yoktur.
2) Orhun Türkçesinde söz başı ünsüzleri şunlardır:
b-,ç-,k-,s-,t-,y-
3) Orhun Türkçesinde d,g,m,n,n(nazal n),n (palatal n), r, z ünsüzleri söz başında kullanılmaz fakat bazı istisnalar vardır.l,p,ş ünsüzleri yalnızca alıntı sözcüklerin başında kullanılır.
- istisnalar:
g-: gü / gu ‘soru edatı’
l-: lagzın ‘domuz’ (
m-:mag ‘övgü, alkış’(<mo>
n-:ne ‘ne’, nençe’nice , ne kadar çok’ , neke ‘niye, niçin’, nen ‘şey;hiç’
p-
urum’ Roma, Bizans’ş-:Şad ‘yüksek bir unvan’
4) Bugün Türkiye Türkçesinde söz başında /d/’li ve /g/’li söylediğimiz Türkçe kökenli tüm sözler, Orhun Türkçesinde de /t/’li ve /k/’lidir.
Kel-(>gel-) , könül(>gönül)
5) Orhun Türkçesinde birden fazla heceli sözlerin sonunda ve sözcük içindeki hecelerin başına bulunan /g/ sesi bugün ki Türkiye Türkçesinde düşmüştür.
Ölüg(>ölü), sarıg(>sarı)
6) Orhun Türkçesinde ikinci ve daha sonraki hecelerin başında bulunan /g/’ler korunur. Türkiye Türkçesinde /g/ ünsüzü bu pozisyonda da düşmüştür.
Kazgan-(>kazan), kergeksiz(>gereksiz)
7)Tuva, Karagas ve Halaç Türkçelerinde /d/ olarak korunan, Çuvaşçada /r/, Yakutçada /t/,Hakas, Şor ve Sarı Uygur Türkçelerinde /z/’ye gelişen bunların dışındaki Türkiye Türkçesi dahil diğer Türk lehçelerinde /y/’ye gelişen, söz içi ve sonundaki /d/ sesi korunur.
Adak(>ayak), tod(>doy), ardıl(>ayrıl)
8) Türkiye Türkçesinde /v/ ile başlayan 3 sözcük Orhun Türkçesinde /b/’lidir.
Bar(>var)
Bar-(>var-)
Ber-(>ver-)
9) Orhun Türkçesinde söz içi ve söz sonu /b/ sesi Türkiye Türkçesinde /v/’dir
Eb(>ev), sebin-(>sevin-)
10) /c/ sesi Orhun T. Alfabesinde bulunmayan sestir.Türkiye T. /c/’ li geçen Türkçe kökenli sözler ve ekler /ç/’lidir.
Uçuz(>ucuz), ança(>anca)
11) Orhun Türkçesinde geniz ünsüzü n söz içinde ve sonunda /g/ ile nöbetleşir. Bu ses değişmesi 2. kişi iyelik ekleri ile kişi eklernde görülür:
Törügin (senin) törelerini - törinin
Not: (X) =ilgili yerlerdeki bağlantı sesin, kalınlık incelik veya düzlük-yuvarlaklık uyumuna göre değişebileceğini gösterir.
SÖZ YAPIMI
-İsimden İsim Yapım ekleri
+(X)ç; +çI; +daş; +dem; +dXn; +gaç; +gU; +kInA; +Il; +IXg; +IXk; +sXz; +(X)ş; +DI
1) +(X)ç:Ulandığı söze küçültme ve sevgi anlamı katar.
- ata+ç+ım ‘babacığım’ (Ongin 12)<ata> </ata></mo>
2) +çI: Meslek adları veya bir işi sürekli yapan anlamında adlar yapar.
- tamga+çı ‘mühürdar’< tamga’ damga, mühür’
3) +daş: Kan bağı olan kişileri belirtmek için kullanılan sözcükler türetir.
- ka+daş ‘kardeş, yakın akraba’(uyuk-Turan1)
4) +dem: Çok az örnekte yer alır.
- er+dem ‘erdem,yiğitlik,cesaret’< er ‘erkek’
5) +dXn: Yön zarfları yapan sözcükler türetir.
- ön+dün ‘önde, doğuda’
6) +gaç: Küçültme eki.
- ı+gaç ‘agaç’ (T 25) < ı ‘orman’
7) +gU: Nitelik adları yapar.
- ed+gü ‘iyi, yarar, kazanç’(BK D19)< ed ‘mal,değerli şey ‘;krş.edsiz ‘faydasız , edlig’değerli kıymetli’, edger-‘gelişmek’
8) +kInA: Küçültme isimleri yapar.
- az+kına ‘azıcık, pek az’< az’az’
9) +Il: Renk adları yapar.
- kız+ıl ‘kızıl, kırmızı’
10 ) +IXg: ‘sahip,sahip olan’ anlamında sıfatlar yapar.
- el+lig ‘devletli, devlet sahibi’< el ‘devlet ; memleket ‘
11) +IXk:soyut adlar yapar.
- öz+lük’kişiye ait, şahsi’
12) +sXz: yokluk sıfatları türetir.
- aş+sız ‘aşsız, yemeksiz,fakir’
13) +(X)ş:
- öd+üş ‘tam gün 24 saat’
14) +DI: Zarflar türetir.
- edgü+ti ‘iyice’
İsimden Fiil Yapan Ekler
+A-, +Ad-,+dI,+gAr-,+I-,+(I)k-,+kA-,+IA-,+sIrA-
1) +A-:Geçişsiz fiiller türetir.
- bediz+e-t- ‘resim ve haykellerle süsletmek’
2) +Ad-: Geçişsiz filler türetir.
- kul+ad—‘kul olmak’
3) +dI-:
- u+dı-‘uyumak’
4) +gAr-:Geçişli filler türetir.
- iç+ger ‘bağımlı kılmak, tabi kılmak’
5) +I-: Genelde geçişsiz fiiller türetir.
- bit+i- ‘yazmak’
6) +(I)k-:Geçişsiz fiiller türetir.
- tag-ık-‘dağa çıkmak’
7) +kA-:
- yarlı(g)+ka- ‘buyurmak, hükmetmek.(tanrı) lutfetmek
8) +IA-: Sık kullanılan isimden fiil türetme ekidir.
- yog+la- ‘yas tutmak’
9) +sIrA-:Bir şeyden yoksun olmak anlamında fiiller üretir.
- kagan+sıra- ‘hakansız kılmak’
Fiilden İsim Yapım Ekleri
-A, -(X)g, -gA, -I,-(U)k,-(X)I, -(X)m,-mA,-mAk,-(X)n,-(I)nç,-(X)ş,-(X)z
1) –A:zarflar türetir
- yan-a’yine’
2) –(X)g:Fiilin sonucunu bildiren adlar
-er-ig ‘erişilen yer’
3) –gA:
Bil-ge’akıllı’
4)–I: kalıplaşmış zarf fiil ekidir.
Kal-ı ‘artık kalıntı’
5)-(U)k:
Bulga-k ‘isyankar, kıskırtıcı’
6) –(X)I:
Kıs-ıl’kanyon,dağ geçidi’
7) –(X)m:
Ked-im ‘giyim’
8) –mA:
Yel-me ‘keşif müfrezesi’
9) –mAk:
Ar-mak+çı sözcüğündeki armak ‘aldatmak’
10)-(X)n:
Bul-un ‘tutsak esir’
11)–(I)nç:
Bulga-nç ‘karışık, isyankar’
12)-(X)ş:
il+te+riş(kutluğun unvanı) boyları derleyen bir araya getiren
13) –(X)z:
Ba-z’tabi,bağımlı’
Fiilden Fiil Yapım Ekleri
-d,-gUr-,-(X)k-,-(X)I-,-(X)n-,-(X)ş-,-(X)t-.-tUr-,-tXz-,-(X)z-,-Ur-
1) –d-: pekiştirme eki
To-d- ‘doymak’
2)-gUr-: ettirken çatı eki
Tir-gür-‘diriltmek, canlandırmak’
3) –(X)k-:Ettirgen çatı eki
bas-ık- ‘sokmak, bastırmak’
4)–(X)I-:Edilgen dönüşlü çatı eki
Ter-il- ‘derilmek, toplanmak’
5)-(X)n-:dönüşlü edilgen çatı eki
Alk-ın-‘bitmek tükenmek’
6)–(X)ş-:İşteşlik çatı eki
Kı-ş-‘birlikte yapmak, birlikte kılmak’
7)–(X)t-: ettirgen çatı eki
Ak-ıt- ‘akın ettirmek’
8)–tUr-: ettirgen çatı eki
İr-tür- ‘erdirmek,eriştirmek’
9)–tXz-: ettirgen çatı eki
Al-tız- ‘aldırtmak,yakalatmak’
10) –(X)z-:ettirgen çatı eki:
Tut-uz-‘tutturmak,yakalatmak’
11) –Ur-: ettirgen çatı eki:
öl-ür-‘öldürmek’
