asah
GOLD Üye
- Katılım
- 14 Eki 2012
- Mesajlar
- 2,943
- Tepkime puanı
- 11
- Puanları
- 0
- Bölüm:
- Türk Dili ve Edebiyatı
- Şehir:
- Zonguldak
Türkçe Cümle Bilgisi
Ünite 1
Türkçe Kelime Guruplarının Yapısı ve Kullanımı
Kelime Gurupları
İnsanların kendilerini ifade ediş biçimlerinin tümüne anlatım denir.
Söz Dizimi: Sağlıklı ve düzgün cümle kurmanın yolları ve yöntemleri üzerinde çalışma yapan dil bilgisi alanıdır. Kelime guruları, cümleyi oluşturan yapılardır. Kelime gurupları, sözcük öbeği, söz öbeği veya sadece öbek terimiyle de ifade edilebilir.
Türkçede kelimelerin dizilişlerindeki sırayı belirleyen temel kural yardımcı öğelerin (belirten) önce, temel öğelerin (belirtilen) sonra gelmesidir. Kelime guruplarında da bu kural geçerlidir.
Yağız atlar kişnedi, cümlesinde “yağız” yardımcı öğe, “atlar” temel öğedir. Bu aynı zamanda bir ad öbeğidir.
Birtakım kelime guruplarında temel öğe, yardımcı öğe ayrımı yapamayız (tekrar gurubu, bağlama gurubu, birleşik isim gurubu gibi).
Leyla ile mecnun (bağlama gurubu)
Ağır ağır (tekrar gurubu)
Faruk Kadri Timurtaş (birleşik isim gurubu)
Ünlem gurubu ve birleşik fiillerde ise temel öğe önce, yardımcı öğe sonra gelir (demek ki her kuralın istisnası varmış).
Teşekkür et! Cümlesinde “teşekkür” temel öğe, “et” yardımcı öğedir.
Kelime gurupları nesneleri ayrıntılı olarak ifade edebilir, bu nedenle kelime guruplarına belirtme gurubu da denir.
Kelime gurupları anlam ve yapı bakımından bütünlük gösterdikleri için cümle içinde tek bir kelime gibi işleme tabi tutulurlar. Çekim eki, gurubun sonundaki kelimeye eklenir. “Karanlık, harap ve dar bir sokağa saptılar” cümlesinde –a yaklaşma eki, kelime gurubunun sonundaki “sokak” sözcüğüne eklenmiştir.
Kelime gurupları yargı bildirmez. Bu nedenle cümle kategorisine giremezler (yan cümle, cümlemsi, cümlecik bile olamazlar).
Kelime gurupları başka bir kelime gurubunun öğesi olarak da görev yapabilirler. “…bir köylünün kıvrılmayan belini…” cümlesinde iki ayrı sıfat tamlaması birbirlerini bütünlemektedirler. Her ikisi de ayrı ayrı kelime gurubu oluşturmaktadırlar.
Kelime guruplarını oluşturan öğelerin sırası şiir dilinde veya konuşma dilinde yer değiştirebilir.
Kelime gurupları cümle içinde ya tek bir öğe (özne, nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı, yüklem) ya da cümlenin bir öğesinin niteleyicisi olur. “Besim’in fikirlerini bilirdi” cümlesinde “Besim’in fikirleri” bir isim tamlamasıdır ve cümle içinde nesne görevinde kullanılmıştır.
İyelik urubu ve İsim Tamlaması
İyelik Gurubu ve İsim Tamlamasının Yapısı
İsim soylu iki ya da daha fazla sözcüğün bir nesne, olay veya hareketin neye / kime ait olduğunu bildiren kelime guruplarına isim tamlaması denir.
İsim tamlaması, tamlayan ve tamlanan olmak üzere iki öğeden oluşur. Tamlayan ilgi hali eki alabilir ancak genelde eksiz halde karşımıza çıkar. Tamlanan her durumda iyelik eki alır.
“evin duvarı” ifadesinde “ev+in” sözcüğü ilgi eki almıştır, “duvar+ı” sözcüğü ise iyelik eki almıştır.
Eğer ilk kelime (tamlayan) ilgi hali eki almış bir zamirse bu kelime gurubu iyelik gurubu olarak da adlandırılır. Buradaki detay tamlayanın isim değil zamir olmasıdır. “Senin hatan” öbeği iyelik gurubuna örnektir (“sen” sözcüğü zamir olduğu için).
İsim tamlamaları ve iyelik guruplarında tamlayan kısmının düştüğü veya yazılmadığı görülebilir (elim, ayağın, kalemi gibi). İyelik ekinden dolayı tek kelime bile olsalar iyelik gurubu değerindedirler.
İsim tamlamalarında tamlayan başka bir kelime gurubu oluşturabilir (“Çiğnenmedi at nalları altında cesetler” cümlesinde “at nalları altında” bir isim tamlamasıdır, ancak “at nalları” kelime gurubu da ayrıca bir isim tamlamasıdır.” Bunlara zincirleme isim tamlaması da denir.
Bir isim tamlaması başka bir isim tamlamasının tamlananı olduğu zaman ana tamlamanın iyelik ekini taşır (“Ahmet Hamdi’nin şiir defteri” cümlesinde “şiir defteri” kelime gurubu belirtili isim tamlamasıdır, cümlenin ilk gurubu olan “Ahmet Hamdi’nin” kelime gurubuna işaret eden “i” iyelik ekine sahiptir.
İsim Tamlamalarının Türleri
İlgi eki ve iyelik eki almaları bakımından üç urupta incelenirler: Belirtili, Belirtisiz ve Eksiz (takısız) isim tamlamaları.
İsim tamlamalarında yardımcı unsur tamlayandır ve daima ilgi halindedir. İlgi hali ismin ekli (+ın, +in, +un, +ün, +nın, +nin, +nun, +nün…) veya eksiz kullanıldığı bir halidir.
Belirtili İsim Tamlaması
Yardımcı öğe -> tamlayan + ilgi eki
Temel öğe -> tamlanan + iyelik eki
Belirtili isim tamlamalarında belirtilen ve belirteni arasında geçici bir ilgi vardır. İki öğe arasında sürekli bir ilgi yoktur (ilgi ekinden dolayı bu böyledir). Bundan dolayı belirtili isim tamlaması birleşik kelime yapmaya elverişli değildir. Argo ifadelerde bu yolla birleşik kelime yapıldığı gözlenir (elinin körü, devenin nalı, anasının gözü gibi).
Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı yine bir isim tamlaması veya başka bir kelime gurubu olabilir.
Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı sıfat tamlaması olabilir (“…o zamanın Erzurum’u…” ifadesindeki “o zaman” öbeği sıfat tamlamasıdır.)
Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı bağlama gurubu olabilir (Leyla ile Mecnun’un aşkı).
Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı sıfat-fiil gurubu olabilir (“Âşık olanun ma’şûkı” ifadesinde “âşık olan” öbeği sıfat-fiildir).
Belirtili isim tamlamalarında tamlayan unvan olabilir (“Ahmet Bey’in ceketi” ifadesinde “Ahmet Bey” unvan gurubunu oluşturur).
Belirtili isim tamlamalarında tamlayan birleşik isim gurubu olabilir (“Karacaahmed’in yolu” ifadesinde “Karacaahmed” birleşik isim gurubudur).
Belirtili isim tamlamalarında tamlanan;
- Sıfat tamlaması olabilir (“ceketinin dış cebi”)
- Bağlama gurubu olabilir (“Senin kaşların ve gözlerin)
- Sayı gurubu olabilir (“Aralığın yirmi biri”)
- İsim-fiil gurubu olabilir (“İmzanın nikâh gününe bırakılması)
- Sıfat-fiil gurubu olabilir (“Biraz evvelki hadisenin bu sinirliliği uyandırdığını anlıyordu)
Belirtili isim tamlamalarının birden fazla tamlayanı olabilir (Hitit, Frigya ve Roma zamanında…”)
Belirtili isim tamlamalarının birden fazla tamlananı olabilir (“reklamın iyisi kötüsü olmaz”)
Belirtili isim tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasına başka kelimeler girebilir (“çocuğun o akşam kederinin şiddetinden gözüne uyku girmedi” “çocuğun gözüne” tamlamadır, aradaki ifadeler içegirmiş ikinci bir cümle gibi işlev görebilir)
Belirtili isim tamlamaları;
a) Bir nesnenin başka bir nesneyle ilgisi olduğunu gösterir (“senin elman”)
b) Parçanın bütüne ait olduğunu gösterir (“evin odası”)
c) Bir niteliğin neye ya da kime ait olduğunu gösterir (“ekmeğin tazesi”)
d) Durumun ona sebep olana ait olduğunu gösterir (“çocuğun kahkahası”)
e) Miktarın neye ait olduğunu gösterir (“gazın litresi”)
Belirtili isim tamlamalarında vurgu, tamlayan ve tamlanan bakımından aynıdır (“yolun sonu”).
Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanı ilgi eki almamış olan tamlamalardır. Tamlayan tamlananın cinsini, çeşidini, türünü, kaynağını, niteliğini, yerini, zamanını gösterir. Tamlayan ilgi eki almadığı halde tamlanana olan bağlılığı belirtili isim tamlamasındaki örneklere kıyasla daha kuvvetli ve süreklidir. Birleşik kelime yapımına elverişlidirler (buzdolabı, yazı tahtası, yemek masası, gülkurusu gibi).
Belirtisiz isim tamlamalarının tamlayanı isim tamlaması veya başka bir kelime gurubu olabilir.
Tamlayan;
a) Belirtisiz isim tamlaması olabilir (“Çiğnenmedi at nalları altında cesetler” at nalları, ifadesi belirtisiz isim tamlaması olup, at nalları altında ifadesinin tamlayanı durumundadır).
b) Sıfat tamlaması olabilir (“kara gün dostu” ifadesinde “kara gün” sıfat tamlamasıdır).
c) Bağlama gurubu olabilir (“gül ile bülbül efsanesi”)
d) İkileme olabilir (“Galatasaray – Fenerbahçe maçı”)
e) İsim-fiil gurubu olabilir (“fena bir insanı iyi yapmak kudreti”)
f) Müstakil bir cümle olabilir (“Gesi bağlarında bir top gülüm var türküsü…”)
Belirtisiz isim tamlamalarının tamlayanı özel bir isimse anlam bakımından belirlilik kazanabilir; Van Gölü, Dicle Nehri gibi…
Belirtisiz isim tamlamalında vurgu tamlayan üzerindedir; ezan sesi, kuş dili, aslan ağzı…
Eksiz (Takısız) Tamlama
Bir kısmı yabancı dil kurallarının dilimize tatbikiyle oluşmuş yapılardır. Kuruluş ve firma isimlerinde bu yapının yaygınlaşmakta olduğu görülmektedir (Pera Palas, Tütün Bank, Bavul Ajans gibi).
Tamlamanın neden yapıldığını (taş duvar) veya neye benzediğini (servi boy) ifade eden yapılarda ilk kelime yani belirten, sıfat görevinde olup belirtileni nitelendirmektedir. Bu tip eksiz tamlamaları sıfat tamlaması olarak değerlendirenlerde vardır.
İsim Tamlamasının İşlevleri
Diğer Kelime Guruplarında Kullanılışları Bakımından İsim Tamlamaları
İsim tamlamaları başka bir kelime gurubunun öğesi olabilir.
Başka bir isim tamlamasında tamlayan olarak görev yapabilirler (Teneşir tahtası üstünde).
İsim tamlamaları, sıfat tamlamasında sıfat görevinde bulunabilirler (“Mevlana’nın söylediği şeyleri söylüyordu” cümlesinde “Mevlana’nın söylediği şeyleri” öbeği sıfat tamlamasıdır, burada sıfat unsuru “Mevlana’nın söylediği” kelime gurubudur ve bu gurup aynı zamanda bir isim tamlamasıdır.
İsim tamlamaları sıfat tamlamalarında isim öğesi olarak görev yapabilirler (“bir şantiye manzarası” ifadesinde “şantiye manzarası” öbeği isim tamlamasıdır, ifadenin tamamı ise sıfat tamlamasıdır).
İsim tamlamaları edat gurubunda isim öğesi olarak görev yapabilirler (edat gurubu: “İslam dünyası için” ifadesinde “İslam dünyası” isim öğesi olarak edat gurubunun içindedir)
Cümlede kullanılışları Bakımından İsim Tamlamaları
Cümle içinde özne, nesne, yer tamlayıcısı, zarf tümleci ve yüklem olabilirler. Cümle içinde bütün olarak öğe durumunda da olabilen isim tamlamaları genellikle bir öğenin niteleyicisi veya parçası olarak görev alırlar.
İsim Tamlamasının Özne Olarak Görev Yapması
“Atatürk çiftliği katlediliyor”
İsim Tamlamasının Nesne Olarak Görev yapması
“Kahramanlar zaferin sırrını benden duydu”
“Bekledik hiç dinmeyen yağmurunu göklerin”
İsim Tamlamasının Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması
“İnsan vücudunda lüzumsuz bir organ yoktur”
İsim Tamlamasının Zarf Tümleci Olarak Görev Yapması
“Öğle üstü kasabaya ulaştım”
İsim Tamlamasının Yüklem Olarak Görev yapması
“Ben de evin içindeyim”