Osmanlı Türkçesine Giriş
(1) Osmanlı Türkçesi Alfabesi
Günlük dil: Sözlü anlatım dilidir.
Yazı dili: Yazılı anlatım dilidir. Alıntıların sesçe nitelik ve niceliklerinin korunması kaygısı bu dile tam bir karma dil niteliği kazandırmıştır.
Dil kalıbı: Dilde birden çok kelimenin öbekleşmesi ile oluşmuş belli özelliklerle tanımlanan yapılardır.
Fesahat: Bir kelimenin açık, ses nitelikleri korunarak, pürüzsüz ve yanlışsız olarak söylenmesi ve kullanılmasıdır.
Ünlü değeri: Bir ünlüyü diğer ünlülerden ayıran ve ses yolunda oluşması sırasında beliren nitelik ve nicelik özelliğidir.
Süslü söz: Eskiler sözün süslülük niteliğine ‘belîğ’ derlerdi.
Doğu Türkçesi: XIII. yüzyıldan sonra ortaya çıkan yazı dillerinden biri. XV. yüzyıldan sonra
‘Çağatayca’ adıyla anılmıştır.
OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ
Bitişmeyen harfler:
Eski gramerlerde bunlara ‘munfasıl harfler’ denmiştir. Bunlar yazıda yalnızca kendilerinden
önce gelen diğer harflerle bitişir.
ا د ذ ر ز ڒ و ہ
Sonuncu harf ancak bir ünlü yerine kullanıldığı yerlerde bitişmez. Buna eski gramerlerde “hâ’-i resmiye (=şekilce he)” denir.
Bitişen harfler:
ب پ ټ ٽ ج چ ح خ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك ل م ن ھ ى
günlük hayatta kullanımı en yaygın olan yazı rık’a denilen yazıydı.
Bitişmeyle İlgili Özel Durumlar
ب (be) ve ona benzeyen harfler, م (mim) ile yukarıdan bir yuvarlak çizgicikle bitiştirilir ve mim harfinin baştaki biçimi ( ھ ) yuvarlaklığını kaybederek düzleşir: بم تم ثم يم نم
ج (cim) ve gövdesi ona benzeyenler ب (be) ve benzerleriyle bitişirken yukarıdan yapılan bitiştirmede bu harfler için ucu aşağıya bakan bir çizgicik kullanılır:
تخ نج يج بخ بح ثي
س (sin), ش (şın), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı), ع (ayın), غ (gayın), ف (fe), ق (kaf) harfleri م mim ile baştaki biçimleri yukarda kalmak üzere, yuvarlak bir çizgicikle bitişir:
سم شم صم ضم طم ظم عم غم فم قم مم
ث se: Peltek se diye anılan bu ses yalnız Arapça kelimelerde bulunur.
ح ha: Yalnız Arapça kelimelerde bulunur.
ذ zel: Yalnız Arapça kelimelerde bulunur.
ع ayın: Yalnız Arapça kelimelerde bulunur.
Ünlülerin Yazılışı
Dilimizin sekiz ünlüsü için şu dört işaret kullanılmıştır:
ا و ه ى
a ünlüsünün yazılışı
Kelime içinde, kelime tek heceliyse ا ile gösterilir
Kelime iki heceliyse ve her iki hecenin ünlüsü a ise:
Her iki hecede de ا ile yazılır
Yalnızca ikinci hecedeki a sesi için bu işarete yer verilir
İki heceli kelimenin yalnızca ilk hecesinde a varsa yazılır
İkiden çok heceli kelimelerde ikinci hecedeki yazılışı üç
türlüdür:
ا ile yazılır
ہ ه ile yazılır
İşaret kullanılmaz
Kelime sonunda ise iki ayrı işaretle yazılır:
ا ہ
e ünlüsünün yazılışı. Belli bir kurala bağlı değildir.
Kelime başında ا ile gösterilir.
İlk hecede harfle gösterilmez:
Kelime sonunda her zaman ہ ه ile yazılır:
ı ve i ünlülerinin yazılışı.
Kelime başında iki ses arasında ayırım olmaksızın iki türlü
yazılmıştır:
ا ile
اڍ ile
Kelime içinde çoklukla ünsüz sesin harfi önünde ڍ ile gösterilir
Kelime sonunda ى ile yazılır
Yuvarlak ünlülerin yazılışı.
Kelime başındaki yuvarlak ünlüler çoklukla و ا gibi yazılır
اوق = Ok
اون = Un… gibi
Ünsüzler
kalın ünsüz harfler
ح خ ص ض ط ظ ع غ ق
müsta’liye harfleri (=yükseltilmiş harfler) adını alırlar:
خ ص ض ط ظ غ ق
YAZI TÜRLERİ
Kur’an yazmakta en çok kullanılmış bir yazı türü olan nesihtir.
Sülüs, Nesihe çok benzer.
Talik, başlıca özelliği harflerin eğik yazılması, kuyruk kısımlarının uzatılmasıdır.
Rık’a, çabuk yazmaya elverişli bir yazı idi.
TÜRKÇEN‹N ÜNLÜ SESLER
a ı o u; Kalın
e i ö ü; İnce olmak üzere tasnif edilir.
a e ı i; Düz
o ö u ü; Yuvarlak olmak üzere tasnif edilir.
a e o ö; Geniş
ı i u ü; Dar olmak üzere tasnif edilir.
Klâsik Arapçada uzunları da bulunan 3 ünlü vardır: a i u. Ortalama uzunlukta olanların yazıda harf karşılıkları yoktur. Gösterilmek istendiğinde hareke denilen yardımcı işaretler
kullanılır. Daha önce gördüğümüz bu işaretlerin Arapçadaki adları fetha (üstün), kesre (esre) ve zamme (ötrü)dir.
ekleme te üzerine iki nokta konmuş bir he biçiminde yazılır. ünsüz harfin harekesi olan üstün ile birlikte okunmasını sağlar.
Bütün ünsüz harflerin yanındaki elif Arapçada her zaman uzun bir a olarak okunur:
Arapça‘da elif'ten başka, yalnızca kelime sonlarında bulunabilen ikinci bir uzunluk işareti daha vardır; üstünle okunan bir ünsüz harfin önüne gelen ye. Buna kısaltılmış elif (elif-i maksûre)denir.
Arapçada ı ünlüsü bulunmaz, bütün ünsüz seslerle birlikte duyulan ses i’dir. ortalama ve uzun olmak üzere iki türü vardır.
Ortalama i. Yazıda bir harfle varlığı belirtilmez
Kelime içinde harfle gösterilmez
kalın ünsüz harflerinden birinin yer aldığı hecede esre, Türklerce ı okunur.
Uzun i
Kelime başında ى ا biçiminde yazılır.
Kelime içinde bir ünsüz harften sonra o harfin esre'sinin, yani i olan ünlüsünün uzun okunduğunu göstermek üzere yine ي ye ile yazılır.
Kelime sonunda da ى ye ile gösterilmiştir.
u Ünlüsü ve Yazılışı
Ortalama u:
Kelime başında ötrülü hemze değerindeki ا (elif) ile yazılır.
اصول = Usul / افول = Ufûl
Kelime içinde harfle belirtilmez.
حضور = Huzur / قرب = Kurb (Yakınlık)
Arapçanın tek yuvarlak ünlüsü olan bu ortalama u, Türkçede çeşitlenmiş, dört yuvarlak ünlü değeriyle söylenir duruma gelmiştir. Bu da yabancı kelimelerin söyleyişçe halklılaştırılmasından başka bir şey değildir.
Ortalama u:
Kelime başında ötrülü hemze değerindeki ا (elif) ile yazılır.
Kelime içinde harfle belirtilmez.
Arapçanın tek yuvarlak ünlüsü olan bu ortalama u, Türkçede çeşitlenmiş, dört yuvarlak ünlü değeriyle söylenir duruma gelmiştir. Bu da yabancı kelimelerin söyleyişçe halklılaştırılmasından başka bir şey değildir.
Uzun u. her zaman و (vav) ile gösterilmiştir.
Kelime başında و ا şeklinde yazılır.
Kelime içindeki yazılışı açık ve kapalı hecelerde ötrülü okunan ünsüz harf önüne katılan و (vav) iledir
Farsçanın Ünlüleri ve Yazılışları
Farsçada 3 ünlü vardır: a, i, u.
Ünlü uzunlukları Farsça yazımda da aynı harflerle gösterilmiştir: ا و ى
Ortalama a. Arapçanın a'sına benzer. Farslar da bu sesi a ile e arası bir sesle, açık bir e gibi söylerler.
Kelime başında bu sese karşılık gelen işaret, harekeli yazıda üstünlü elif, harekesiz yazıda ise yalnızca elif. Kelime içinde bir ünsüz harften sonra harfle gösterilmez.
Kelime sonunda, Arapça ve Türkçede olduğu gibi, ہ ه ile yazılır.
Uzun a. Kelime başında Arapçadaki gibi (medli elif) ile yazılır.
Kelime sonunda uzunluğu gösteren yine ا (elif)' tir
Uzun i. Farsçanın eski dönemlerinde kapalı, uzunca bir e gibi de söylenmiştir: شير = şêr (arslan)
Uzun i gibi okunduğunda, uzunluğu gösteren ye harfine yâ-i ma’rûfe (belirli ye) adı verilmiş, uzunca e olarak okunduğunda ise aynı ye'ye yâ-i mechûle (belirsiz ye) denmiştir.
Kelime başında, Arapça kelimelerdeki gibi, biçimiyle yazılır:
ايران = Îrân
ايزد = Îzid
Kelime içinde bir ünsüz harfinden sonra ڍ (ye) ile gösterilir:
بيرون = bîrûn (dış)
ديده = dîde (göz / bakış)
ريزه = rîze (parça / kırık)
Kelime sonundaki yazılışı yine ى ye iledir:
بسى = besî (bolluk)
کيتى = gîtî (dünya)
سورى = sûrî (kırmızı renkte güzel kokulu bir gül)
Ortalama u. Kelime başında, ا (elif) ile yazılır:
افتاده = uftâde (düşkün)
اشتر = uştur (deve)
Kelime içinde yazıda harfle gösterilmez;
برده = burde (götürülmüş / taşınmış)
Uzun u. Yazıda uzunluğu و (vav) ile gösterilen ünlü sestir. Ancak söyleyişte bu ünlünün Farsçada iki türü bulunur. Biri Türkçedeki u'nun uzunudur. Buna eski gramerlerde vâv-ı
ma’rûfe (belirli vav) denirdi:
دور = dûr (uzak)
مور = mûr (karınca)
Öteki ise uzunca söylenen bir o (=ô)'dur. Buna da vâv-ı mechûle (belirsiz vav) denmekteydi:
زور = zôr (güç / kuvvet)
شور = şôr (tuzlu)
Kelime başında biçimiyle yazılır; و (vav), ا (elif) üzerindeki yazılmayan ötrü'nün uzunluk değerini karşılar:
اوج = ûc (bahis)
اوستاد = ûstâd (usta)
Kelime sonunda uzunluk yine و (vav) ile gösterilir:
بارو = bârû (kale duvarı)
دارو = dârû (ilaç)
بانو = bânû (hanım sultan)
Ünlü harflerin yazımı
(a) Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde harfle gösterilmez.
(â) Türkçe kelimelerin yazımında kullanılmaz.
(e) Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde harfle gösterilmez.
(ı) Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde ve sonunda harfle gösterilmez.
(i) Arapça kelimelerde kelime içinde ve sonunda, Farsça kelimelerde kelime içinde harfle gösterilmez.
(î) Türkçe kelimelerin yazımında harfle gösterilmez.
(o) Arapça ve Farsça kelimelerde harfle gösterilmez.
(ö) Farsça kelimelerde harfle gösterilmez, Arapça kelimelerde de kelime içinde ve sonunda harfle gösterilmez.
(u) Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde ve kelime sonunda harfle gösterilmez.
(û) Türkçe kelimelerde harfle gösterilmez.
(ü) Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde ve kelime sonunda harfle gösterilmez.
TÜRKÇENİN ÜNSÜZ SESLERİ
sızmalı ünsüzler: f v ğ h j ş l r s z y;
patlamalı ünsüzler: b p c ç d t g k m n.
dudak ünsüzleri: b p m v f;
diş ünsüzleri: d t c ç j ş z s n l r.
damak ünsüzleri: k g ğ.
gırtlak ünsüzleri: h
tonlu ünsüzler: b c d g ğ j l m n r v y z
tonsuz ünsüzler: ç f h k p s ş t.
Kalın ünsüz harfler:
ح خ ص ض ط ظ ع غ ق
İnce ünsüz harfler:
ب ت ث ج چ د ذ ر ز س ش ف ك گ ل م ن و ھ ی
Arapçaya Özgü Ünsüzler ve Ses Değerleri
Alfabedeki sırasına göre şu ünsüz harfleri yalnızca Arapçaya özgü
seslerin işaretleridir: ء hemze, ث se, ذ zel, ح ha, ص sad, ض dad, ط tı, ظ zı, ع ayın.
ء Arapçada bir ünlü ile başlıyor gibi görünen her kelime aslında bu ünsüzle başlamakta ve ünlü seslere karşılık olan işaretlerle birlikte a, i, u gibi okunmaktadır. Yazıda bu ünsüzü
Araplar da göstermezler ve kürsüsü olan ا (elif)'i yazmakla yetinirler.
ض Türkçede d ve z diş sesleriyle iki türlü söylenmiştir:
A: “d” gibi,
قاضى = Kadı
ضرب = Darb
B: “z” gibi,
قاضا = Kaza
قاضيعسکر = Kazasker
ع Kelime ve hece başında bir ünlü ses olarak okunur,
عزراۇل = Azrail
عيال = Ayal
Hece sonunda düşerken ünlüye uzunluk değeri katar:
کعبه = Kâbe
رعنا = Rânâ
Ünlüsü uzun kapalı hecenin son sesi olarak düşürülür:
وداع = Vedâ
سماع = Semâ
Farsçaya Özgü Ünsüzler ve Ses Değerleri
Çim چ
ژ Je
گ Gef
Farsçaya özgü dudaksıl (labial) bir خ vardır. Sesin bu niteliğini belirtmek için önüne her zaman bir و yazılır.
خواب = hâb (uyku)
خوان = hân (sofra)
Bu و bir ünlü ya da ünsüz sesi göstermediği için vâv-ı ma’dûle diye anılır.
Hemze’nin yazılışı
Kapalı tek heceli kelimede, hareke üstünse, kürsü görevindeki elif üzerine konur:
Kapalı tek heceli kelimede hareke esre ise bitişen ve bitişmeyen harften sonra kürsüsü bir diştir:
Kapalı tek heceli kelimede hareke ötrü ise kürsüsü vav’dır:
Çift ünsüzle biten tek heceli kelimede hece harekesi ne olursa olsun son ses olarak Arapça'da bağımsız yazılır:
TÜRKÇE KELİME KÖKLERİ VE EKLERİNDE ÜNLÜLER VE ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI
Kelime köklerinde:
Tek heceli kelime köklerinde ön sesteki bütün ünlüler harfle gösterilmiştir.
Tek heceli kelimelerde, iç seste e dışındaki bütün ünlüler harfle gösterilmiştir:
Kimi tek ve iki hecelilerde ünlüler için harf kullanılmamıştır. Bunlar zamirler, sayı adları gibi çok kullanılan kelimelerdir: ben / sen / siz gibi
İçinde damak ünsüzü ( ق , ك , غ ) bulunan eklerde a için ا elif kullanılmaz.
Damak ünsüzlü ( ك , ق ) eklerde, kalınlık-incelik düzenini bu ünsüzler kurar.
Osmanlı Türkçesi yazımını öğrenirken, eklerin, çoğu tek şekilli olan yazılışlarını
öğrenmek en önemli meseledir.
Osmanlı Türkçesi yazımının en önemli özelliği Arapça ve Farsça kelimelerin yazılışlarının değiştirilmeden, olduğu gibi aktarılmasıdır.
Arapça ve Farsça’dan alınmış kelimelerdeki yabansı sesler Türkçe ortak söyleyişe girememiş, günlük dile inen kelimelerde ise seslendirme başlangıçtan beri halklılaştırılmıştır.